“Ayolning o‘rni oshxonada”: seksistik iboralar ortida aslida nima yashirinadi

Feminizm va unga hamohang harakatlar faol rivojlanayotganiga qaramay, zamonaviy jamiyat hanuzgacha ayollar haqidagi mashhur seksistik iboralarni unutgani yo‘q. Mutaxassis bilan birga bu iboralarning asl mazmuni va nima uchun erkaklar ularni hanuz aytishda davom etayotganini ko‘rib chiqamiz.

Zamonaviy dunyo erkaklar va ayollar haqida illuziyalar va stereotiplarga to‘la. Bu klişelarning ildizida esa ming yillik patriarxal jamiyat yaratgan ijtimoiy qarashlar yotadi. Shubhasiz, ayol va erkak psixikasida o‘ziga xos farqlar mavjud, lekin ko‘pchilik hâlâ ana shu farqlarni o‘z seksistik qarashlarini “isbotlash” uchun ishlatadi. Psixolog Valentin Voronin bilan birga ayollar haqida keng tarqalgan iboralarni va ular ortida yashiringan ma’noni sharhlaymiz.

Bugungi kun hamon ko‘p odam “ayol psixikasi ichkariga yo‘naltirilgan” deb o‘ylaydi va bu ularning ichki o‘zgarishlarga ko‘proq e’tibor berishini anglatadi, deya ishonadi. Erkak psixikasi esa go‘yoki “tashqi dunyo”ga qaratilgan, shu bois erkaklar atrofdagi o‘zgarishlarga tezroq javob beradi, degan fikr bor. Ammo hatto buni haqiqat deb olsak ham, bu farqlar hech kimni ustun yoki past qilmaydi — ular shunchaki individual xususiyatlar bo‘lib, na martaba, na jamiyatdagi o‘ringa, na ijtimoiy rollarga bevosita ta’sir qiladi.

Patriarxal qarashlarga ko‘ra esa aynan shu farqlar erkaklar va ayollar o‘rni va rolini belgilaydi, go‘yo insonlarni ikki lagerga ajratadi. Gender tengligi borasida sezilarli yutuqlar bo‘lsa ham, diskriminatsiya hanuz mavjud, erkaklar tomonidan aytiladigan mashhur seksistik iboralar esa buning yaqqol dalilidir.

---

“Ayollar alkogolizmi davolanmaydi”

Avvalo, alkogolizm — bu istaklarni bostirish, his-tuyg‘ularni tan olmaslik va ularni ifoda eta olmaslik natijasida paydo bo‘ladigan chuqur ruhiy buzilishdir. Inson o‘z his-tuyg‘ulariga yo‘l qo‘ymagani sari ichki psixoemotsional bloklar kuchayadi, psixik taranglik paydo bo‘ladi — bu jarayon jinsga bog‘liq emas, u ham ayollarda, ham erkaklarda sodir bo‘ladi.

Ba’zi ayollar haqiqatdan ham ko‘proq ichki dunyoga yo‘naltirilgan bo‘lishi mumkin, va shu fon’da “ayollar alkogolizmi tuzalmas” degan ibora patriarxat tarafdorlari uchun ishonarli tuyuladi. Ammo aslida ayol va erkak psixikasining tuzilishi bir xil, qolaversa, barcha ayollarni yoki barcha erkaklarni ma’lum bir xatti-harakat tipiga kiritib bo‘lmaydi. Shu bois ayollar alkogolizmi haqidagi iboraning hech qanday ilmiy yoki mantiqiy asosi yo‘q.

Eng muhimi — insonning o‘z ichki dunyosiga qanchalik ongli murojaat qilishi, o‘z potensialini tushunishi va ruhiy jarayonlar qonuniyatlarini qay darajada bilishidir.

---

“Ayollar mashina hayday olmaydi”

Hozir ham internet forumlarida aylanib yuradigan bu stereotip, go‘yoki ayollar transportni boshqara olmaydi, degan fikrni ilgari suradi. Ammo bu ayollar haqiqatan ham erkaklardan yomonroq haydovchimi, degan savolni tug‘diradimi?

Albatta yo‘q.

Haqiqiy hayot shuni ko‘rsatadiki, muammo ayollarning mashina haydashida emas, balki ayrim erkaklarning o‘z qo‘rquvini yashirishga urinib, o‘zini oqlash uchun seksistik bahonalarni tanlashidadir. Inson qanday yaxshi ishlamasin, baribir undan yaxshiroq qiladigan odam topiladi. Bu esa tahdid sifatida qabul qilinadi — va buni tan olish o‘rniga, ayollarni ayblash qulayroq bo‘ladi.

Bugungi dunyoda o‘zini boshqani kamsitish orqali “ko‘tarishga” urinish — samarasiz va eskirgan taktika. Bu na rivojlanishga, na muvaffaqiyatga olib keladi. Aksincha, bunday odamlar o‘z o‘rnida turib qoladi, ayollarning miyfiy “kamchiliklarini” izlash bilan ovora bo‘ladi.

---

“Ayolning o‘rni oshxonada”

Bu iboraning ortida ayollar boshqa ishlar uchun yetarlicha aqlli yoki qobiliyatli emas, degan xavfli va qadimiy afsona yotadi — u “Domostroy” davridagi ayolning ijtimoiy roli haqidagi tasavvurlarga borib taqaladi.

Ammo biz allaqachon g‘or davrida yashamaymiz. Ov qilishga hojat yo‘q, olov saqlash shart emas, bolalar bog‘cha va maktablarda yetarlicha rivojlanadi. Ayollar uchun uy bekasi bo‘lish — majburiyat emas.

Agar ayol o‘zini rivojlantira boshlasa, patriarx mentalitetiga ega erkaklarning qo‘rquvi paydo bo‘ladi — ularning butun avtoriteti aynan ijtimoiy rollarning qat’iy bo‘linishiga asoslangan bo‘lgan, undan boshqa kapitali yo‘q. Shuning uchun “ayolning o‘rni oshxonada” degan ibora — bu ayolni boshqarishni istashdan va uning mustaqil bo‘lib ketishidan qo‘rqishdan boshqa narsa emas.

Bu iboralarni qo‘llaydigan odamlar odatda o‘z fikrlash doirasi cheklanganlar. Ular ichki o‘zgarish bilan shug‘ullanishni xohlamaydi va o‘zining kambag‘al tajribasiga tayanib hukm chiqaradi. Balki bir vaqtlar ular hayotida yoqimsiz ayol bo‘lgandir — va endi ular barcha ayollarni bir xil deb o‘ylashadi. Ammo unutmang: barcha odamlar turlicha. Bunday fikrlash esa ko‘pincha halokatli oqibatlarga olib keladi.

Inson ichki ishlarga kirishmaguncha, u o‘zini ham, boshqalarni ham ma’lum toifalarga ajratadi — jins, yosh, irq kabi tashqi belgilar bo‘yicha. Mashhur iboralarni esa o‘z fikri deb hisoblaydi. Ammo diqqat bilan qaralsa, bular — o‘rta asr zulmatidan qolgan dasturlar, takrorlanish orqali avloddan avlodga o‘tib kelayotgan fikr shakllari, xolos.

Ularning to‘g‘riligiga ishonish, ularni mustaqil xulosa deb qabul qilish insonning kengroq fikrlashini, rivojlanishini va hayot sifatini keskin pasaytiradi. Bunday odamlar insonning turli ko‘rinishlari bilan yassi, yorliqli munosabat o‘rnatadi, chunki ular o‘z ichlarida ham yaxshi, ham yomon borligini tan olmaydi.

Inson o‘z fikr va hissiyotlarini o‘zi yaratishini anglamaguncha, ichki ishga jiddiy kirishmaguncha, va dunyo faqat qora va oqdan iborat emasligini tushunmaguncha, bunday fikrlash uni o‘zining o‘ziga hukmiga aylantirib qo‘yadi.

Inson ichki dunyosiga chin qiziqish bilan sho‘ng‘ib, o‘ziga:
“Men aslida kimman?”,
“Nega men bu iboralarni aytaman?”,
“Nega mening hayotimda aynan shunday voqealar sodir bo‘ladi?”
— degan savollarni bera boshlaganda uning hayoti o‘zgaradi. Tafakkur kengayadi, jarayonlarni chuqurroq anglash paydo bo‘ladi.

Aks holda esa insonning hayoti — uning psixoemotsional buzilishlari va boshqalardan ko‘chirgan dasturlari tomonidan boshqarilgan bo‘laveradi. Inson hayotida sodir bo‘ladigan narsa — bu faqatgina ongli bo‘lish, diqqatni boshqarish va o‘z ustida ishlashga bo‘lgan niyat (hamda bu niyatni hayotga tatbiq etish) masalasidir.