Erkaklar va ayollar o‘rtasidagi tushunmovchiliklar: asosiy sabablar va yechimlar

Siz biror fikrni imolar orqali yetkazishga harakat qilasiz, lekin juftingiz go‘yoki buni eshitmayotgandek. Siz jilmayasiz, u esa buni noz-karashma emas, shunchaki do‘stona munosabat deb qabul qiladi. Nega bunday bo‘ladi? Ma’lum bo‘lishicha, bu faqat “noto‘g‘ri tushunish” emas, balki miyadagi faoliyatning o‘ziga xos jihatlari bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Keling, olimlar bu haqda nima deganini ko‘rib chiqamiz.

Fan miyadagi farqlar haqida nima deydi

Erkaklar va ayollar nafaqat tashqi ko‘rinish jihatidan farq qiladi — ularning miyasi ham o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Bu farqlar bizning hissiyotlarni qanday aniqlashimizga, qaror qabul qilishimizga va dunyo bilan qanday munosabatda bo‘lishimizga ta’sir qiladi. Olimlar bu borada nimani aniqlaganini ko‘rib chiqamiz.

Erkaklar, aftidan, hissiyotlarni aniqlashda qiyinroq

2013-yilda nemis olimlari erkaklar nima uchun ba’zida “imolarni tushunmaydi”, degan savolga javob topishga urinib, tajriba o‘tkazgan. Unda 21 yoshdan 52 yoshgacha bo‘lgan 22 nafar erkak ishtirok etgan. Ularga turli ko‘z suratlari ko‘rsatilgan — bir qismida ayollar, ikkinchisida erkaklar ko‘zlari bo‘lgan. Ishtirokchilardan ushbu ko‘zlar qanday hissiyot ifodalayotganini aniqlash so‘ralgan. Jarayon davomida ularning miyasi fMRT yordamida skanerdan o‘tkazilgan.

Natijalar kutilmagan bo‘lgan: erkaklar ayollarning ko‘zlaridagi hissiyotlarni aniqlashda ikki baravar ko‘proq adashgan.

Masalan, ular ishonchsizlikni dahshat deb qabul qilishlari mumkin bo‘lgan. Shuningdek, erkaklar erkak ko‘zlarini ko‘rganida miya faolligi boshqa yo‘lga o‘tgan: tahdidni aniqlashga mas’ul bo‘lgan amigdal, shuningdek, tajribani yodda saqlash bilan bog‘liq gipokamp va singulat korteks faollashgan. Ayol ko‘zlari ko‘rsatilganda esa miyaning mantiqiy tahlil uchun javob beruvchi prefrontal korteksi ishga tushgan — go‘yoki erkaklar bu hissiyot nimani anglatishini eslashga harakat qilgandek.

Olimlar fikricha, erkaklar evolyutsiya davomida boshqa erkaklarning hissiyotlarini tezroq aniqlashga moslashgan — ehtimol, tahdidni vaqtida sezish uchun. Ayollar hissiyotlari esa ular uchun hanuz sir bo‘lib, ko‘proq aqliy kuch talab qiladi. Ammo muhim jihat — tadqiqot ishtirokchilari soni kichik bo‘lgan, shuning uchun bu xulosalarni yanada chuqurroq o‘rganish kerak.

Ayollar odatda noverbal signallarni yaxshi aniqlaydi

Ayollar — “satrlari orasini o‘qish” bo‘yicha yetakchi. 1970-yillardagi klassik tajribada ishtirokchilarga so‘zlarsiz — faqat mimika va harakatlar orqali — hissiyotlarni ifodalovchi aktrisalarning videolari ko‘rsatilgan. Ayollar holatni to‘g‘ri aniqlagan holatlar 77%ni tashkil qilgan, erkaklarda esa bu ko‘rsatkich pastroq bo‘lgan. Ushbu tajriba — PONS testi — bir necha bor takrorlangan va natijalar o‘zgarmagan: ayollar qo‘rquv, qayg‘u yoki g‘azabni aniqroq aniqlagan.

Nega bunday? Olimlar buni tarixiy sabablar bilan tushuntiradi: ayollar — bolalarni asosan parvarish qilgan shaxslar bo‘lgani uchun, chaqaloqlarning noverbal signallarini o‘qishni o‘rgangan. Bundan tashqari, patriarxal jamiyatlarda ularga hokimiyat egalari — erkaklarning kayfiyatini diqqat bilan kuzatish kerak bo‘lgan.

Ammo bu ko‘nikmaning salbiy tomoni ham bor. Ayollarning ifodali mimikasi — masalan, og‘ir vaziyatda jilmayish — ko‘pincha zaiflik sifatida qabul qilinadi. Erkaklar esa mimika va ovoz ohangini boshqarishni o‘rganadi, bu esa ularni atrofdagilar ko‘zida yanada kuchliroq ko‘rsatadi. Paradox shundaki, hissiyotlarni yaxshiroq tushunadiganlar bu uchun kamroq foyda ko‘radi.

Erkaklarda bir yarim sharsimon aloqalar, ayollarda esa ikki yarim sharsimon aloqalar kuchliroq

Yirik tadqiqot doirasida olimlar 8 yoshdan 22 yoshgacha bo‘lgan 949 kishining miyasini diffuzion MRT orqali tahlil qilishgan va qiziqarli xulosalarga kelishgan.

Erkaklarda bir yarim shar (chap yoki o‘ng) ichidagi neyron aloqalar zichroq bo‘lgan.

Ularning rejalashtirish uchun javob beruvchi peshona qismi fazoviy tafakkur va tovushlarni qayta ishlovchi miya qismlari bilan kuchli aloqada bo‘lgan. Bu esa harakatlarni muvofiqlashtirishni tezlashtiradi — masalan, muhitda tez yo‘l topish. Ayollarda esa ikki yarim shar o‘rtasidagi aloqalar kuchliroq bo‘lgan. Bu ularga analitik tafakkurni intuitsiya va hissiyotlar bilan muvaffaqiyatli birlashtirish imkonini bergan.

Bu farqlar miyadagi faoliyatda ham seziladi. Masalan, erkaklar tahdidni ko‘rganda, ularda asosan o‘ng amigdal faollashadi, ayollarda esa chap tomon. Ehtimol, shu sababli erkaklar ko‘proq tahdidning o‘ziga e’tibor qaratadi, ayollar esa — uning hissiy oqibatlariga.

Jins miyadagi faollikka ta’sir qiladi

2023-yilda Stenford olimlari inson jinsini miyadagi faollik asosida 90% aniqlik bilan aniqlash mumkinligini isbotladi. Ular sun’iy intellekt modelini yaratdi va bu model 1 500 kishining fMRT tasvirlarini tahlil qildi. Algoritm dam olish holatidagi faoliyat naqshlarini — masalan, miya zonalarining bir-biri bilan qanday “aloqada” bo‘lishini — o‘rgandi. Asosiy farq ikkita neyron tarmoqda kuzatildi: erkaklarda bu tarmoqlar “mahalliy” ishlagan — faoliyat aniq zonalarda to‘plangan. Ayollarda esa aloqalar kengroq tarqalgan bo‘lib, ikki yarim sharning har ikkisini qamrab olgan.

Qiziq tomoni shundaki, sun’iy intellekt insonning aql darajasini ham bashorat qila olgan, lekin faqat o‘z jinsidagi kishilar uchun. Erkaklar ma’lumotida o‘qitilgan model ayollar uchun ishlamagan va aksincha. Bu shuni anglatadiki, erkak va ayol miyasi bir xil natijaga turli yo‘llar bilan erishadi.

Shuningdek, bu xulosaga tanqidiy qarashlar ham mavjud: ishtirokchilarning yoshi 20 dan katta bo‘lgan, demak, ularning miyasi jamiyat ta’sirida o‘zgargan bo‘lishi mumkin. Ammo mualliflar bunga javob qaytardi: farqlar hatto homiladorlik davridagi chaqaloqlarda ham kuzatiladi. Masalan, o‘g‘il bolalarda hali tug‘ilmasidan oldin erkak gormonlari bilan bog‘liq genlar faolroq bo‘ladi.

Xulosa

Demak, fan tasdiqlaydi: erkak va ayol miyasining ishlashida biroz farq bor. Evolyutsiya erkaklarni xavfni tez aniqlashga, ayollarni esa hissiyotlarni chuqur tahlil qilishga moslashtirgan. Ammo bu biri ikkinchisidan ustun degani emas. Shunchaki miyamiz turli hayotiy vazifalarga moslashgan, ular esa bir paytlar omon qolish uchun muhim bo‘lgan.

Empatiya (rahmdillik) mashqlari va stereotiplarni ongli ravishda yengish muloqotdagi xatolarni kamaytirishga yordam beradi. Bundan tashqari, jins — bizning fikrlash tarzimizga ta’sir qiluvchi ko‘plab omillardan faqat bittasi. Har bir inson noyob. Ba’zi erkaklar “ayollarga xos” sezgi kuchiga ega bo‘lishi mumkin, ayrim ayollar esa fazoviy tafakkurda erkaklardan ustun bo‘ladi. Stenford tadqiqotlari, sun’iy intellekt yordamida jinsni aniqlash imkonini berar ekan, aniq farqlarni ko‘rsatdi, ammo shuningdek, har bir inson miyasi — bu murakkab mozaika ekani, uni oddiy yorliqlar bilan tushuntirib bo‘lmasligini ham ta’kidladi.

Zamonaviy fan tengsizlik uchun bahona emas, balki muloqot uchun vosita beradi. Miyamiz qanday ishlashini tushunish esa “mos kelmaslik”ni tabiiy holat deb qabul qilish o‘rniga, har bir insonning kuchli tomonlarini inobatga olgan holda yechim izlashga undaydi. Axir aynan farqlardangina bir-birimizdan o‘rganish imkoniyati tug‘iladi.