Romantik sevgi haqida 6 ta noto’g’ri tushuncha. Ularni qo’yib yuborish vaqti keldi

Sevgi gormoni haqiqatan ham mavjudmi va bu tuyg’uni nazorat qilish mumkinmi? Ilm javob beradi.

Sevgi — bu deyarli barcha o‘rganilgan jahon madaniyatlarida uchraydigan hodisadir. Insonlar sevib qolganlarida, bu ularning hayotiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Ba’zan ular sevgani bilan birga bo‘lish uchun muhitini, ishini, hatto mamlakati yoki dinini ham o‘zgartirishga tayyor bo‘ladi. Ammo sevgi nimaligini chin dildan tushunadiganlar kam.

Ba’zi noto‘g‘ri tushunchalar bu tuyg‘u haqidagi taxminlarimizdan kelib chiqadi. Ayrimlari esa ilmiy maqolalarda ilgari surilgan gipotezalar yoki talqinlar asosida paydo bo‘ladi. Ularning barchasi birgalikda insonni o‘z hayotidagi romantik sevgi haqida o‘ylaganda adashtirib qo‘yishi mumkin. Quyida sevgi haqida zamonaviy tadqiqotlar bilan tasdiqlanmagan olti xil noto‘g‘ri tushuncha keltirilgan.

1. Sevgi uchun har doim ikki kishi kerak

Birinchi noto‘g‘ri tushuncha shundaki, romantik sevgi faqat ikki inson o‘rtasida mavjud bo‘lishi kerak. Bizga sevgan inson o‘z sevgisining obyekti bilan munosabatda bo‘lishi kerakdek tuyuladi. Ammo sevgi uchun har doim ikki kishi kerak emas.

Masalan, biz munosabatlar boshlanishidan oldin kimnidir sevib qolishimiz mumkin — va bu tuyg‘u munosabat tugaganidan keyin ham davom etishi mumkin. Biz o‘z sevgimizga javob qaytarmaydigan kishini sevishimiz, yoki hech qachon romantik munosabatda bo‘lmagan insonni sevishimiz mumkin.

Ba’zan odamlar hatto hech qachon to‘g‘ridan-to‘g‘ri aloqa qilmagan kishiga nisbatan ham sevgi tuyg‘usini his qiladilar. Bunga birinchi qarashda sevib qolish, mashhurlarga nisbatan parasotsial bog‘liqlik yoki filmlar, teleseriallar, videoo‘yinlar va kitoblardagi xayoliy qahramonlarga bo‘lgan sevgi misol bo‘la oladi.

Shunday ekan, romantik sevgi har doim ham ijtimoiy jarayon emas va ko‘pincha munosabatlardan tashqarida ham mavjud bo‘ladi. Aksini deb hisoblagan odamlar ba’zida munosabatlardan oladigan qoniqishni sevgi deb adashtirib qo‘yishadi. Aslida esa biz hayotimizdagi sherikni sevmagan holda ham undan mamnun bo‘lishimiz mumkin — agar u bizdagi biror ehtiyojni qondirsa: masalan, pul, uy-ro‘zg‘or, jinsiy hayot, himoya, farzand tarbiyasi, maqom yoki shaxsiy o‘sish kabi.

Shuningdek, zo‘ravonlikka asoslangan munosabatlarda jabrlanuvchi o‘ziga zulm qilayotgan kishini sevishi mumkin, lekin munosabatlardan butunlay noroziligicha qoladi.

2. Sevgi — bu hissiyot (emotsiya)

Ko‘pchilik sevgi qo‘rquv, g‘azab, qayg‘u, hayrat, nafrat yoki quvonch kabi oddiy hissiyot deb o‘ylaydi. Lekin bu unchalik to‘g‘ri emas. Olimlar sevgi bir nechta turlarga ega ekanligiga rozi, garchi bu turlar aynan qanday va nechta ekanligi borasida yagona fikrga kelmagan bo‘lsalar ham. Shunga qaramay, ularning mavjudligi sevgining oddiy emotsiya emasligiga ishora qiladi.

Masalan, tadqiqotchilar sevib qolishni (ya’ni ehtirosli sevgini) va bog‘lanishni (ya’ni do‘stona, tinch sevgi) ajratib ko‘rsatadilar. Sevib qolish — bu sevgining ilk bosqichi bo‘lib, u entikish, hayajon va “qorin ichidagi kapalaklar” bilan birga kechadi. Bog‘lanish esa — osoyishta va tinchlantiruvchi his bo‘lib, vaqt o‘tishi bilan shakllanadi.

Ammo sevgining har xil turlari ham o‘z-o‘zicha emotsiya hisoblanmaydi. Birinchidan, sevgi har xil vaziyatda turlicha hissiyotlarni keltirib chiqaradi. Agar bizga javoban ham sevgi bo‘lsa — quvonch, bo‘lmasa — qayg‘u his qilamiz.

Ikkinchidan, neyrobiologiya sohasidagi tadqiqotlarga ko‘ra, ayriliqdan keyin e’tiborni boshqa narsaga qaratish salbiy hislarni kamaytiradi, lekin sevgi kuchini pasaytirmaydi. Aksincha, sobiq sherikni salbiyroq qabul qilish (masalan: “U unchalik ham zo‘r emasdi”) sevgi kuchini pasaytiradi, lekin his-tuyg‘ularni kuchaytiradi.

Bu kuzatishlar olimlarga shuni ko‘rsatadiki, sevgi va emotsiyalar boshqaruvi o‘rtasida farq bor. Birinchi holatda biz sevgi bilan bog‘liq hislar — masalan, ehtiros yoki bog‘lanish ustidan nazorat qilishga harakat qilamiz. Ikkinchisida esa qo‘rquv, g‘azab, qayg‘u, hayrat, nafrat va quvonch kabi emotsiyalarni boshqarishga urinamiz.

Nihoyat, sevgi juda uzoq davom etishi mumkin, holbuki emotsiyalar odatda qisqa muddatli bo‘ladi — yarim soatdan bir necha kungacha. Eng uzoq davom etadigan emotsiya — bu qayg‘u bo‘lib, u 2 dan 5 kungacha cho‘zilishi mumkin. Ammo ehtirosli sevgi haftalar yoki oylab davom etadi, bog‘lanish esa yillar, ba’zan esa o‘n yillab davom etishi mumkin.

Shuning uchun olimlar sevgi emotsiya emas, balki holat, ssenariy, motivatsiya yoki turtki (stimul) deb ta’riflaydilar — xuddi jinsiy mayl, ochlik yoki chanqoq kabi.

3. Sevgi asosan ijobiy ta’sir ko‘rsatadi

Albatta, sevgi ko‘plab ijobiy jihatlarga ega. Sevib qolish insonda eyforiya va ilhom kabi ijobiy his-tuyg‘ularni uyg‘otadi. Romantik munosabatlar esa odamni baxtliroq va hayotdan roziroq qiladi. Biroq sevgi ko‘plab salbiy oqibatlarga ham ega.

Birinchidan, sevgi noqulay his-tuyg‘ularni ham keltirib chiqarishi mumkin. Sevib qolish stressga olib kelishi, sevgi esa rashk bilan kechishi mumkin. Romantik sherikning vafoti chuqur qayg‘uga sabab bo‘ladi, javobsiz sevgi va ajralish esa g‘am va uyalishga olib keladi.

Ikkinchidan, sevgi umumiy farovonlikni yomonlashtirishi mumkin. Romantik munosabatlarning buzilishi o‘smirlar orasida depressiyaning asosiy xavf omillaridan biri hisoblanadi. Muvaffaqiyatsiz munosabatlar va ajralishlar esa baxtsizlik va hayotdan norozilik hissi bilan bog‘liq.

Uchinchidan, sevib qolgan insonlar doimiy ravishda suyuklisi haqida o‘ylab, ish yoki boshqa majburiyatlardan chalg‘ib qolishi mumkin. Bu holat sevgan odamni o‘zi bezovta qilmasa-da, uning unumdorligi tushib ketadi va atrofidagilar undan ranjishi mumkin.

To‘rtinchidan, sevgi ayrim ruhiy kasalliklarning rivojlanishida ham rol o‘ynaydi — masalan, jinsiy disfunktsiya, patologik rashk, parafiliyaga oid buzilishlar yoki hattoki o‘z joniga qasd qilishga moyillik.

Nihoyat, sevgi ba’zan jinoyatga oid harakatlar bilan ham bog‘liq bo‘ladi: ta’qib qilish, oilaviy zo‘ravonlik yoki qotillik holatlari shular jumlasidandir.

Demak, romantik sevgi nafaqat ijobiy, balki salbiy tomonlarga ham ega. Va bu salbiy oqibatlar ayrim hollarda juda vayronkor bo‘lishi mumkin.

4. “Sevgi gormoni” mavjud degan tushuncha

Muhimi shundaki, miyaning har bir sohasi, har bir neyromediator va har bir gormon bir nechta funksiyani bajaradi. Shu bilan birga, har bir funksiyani amalga oshirishda bir nechta miya sohalari, neyromediatorlar va gormonlar ishtirok etadi. Bu borada sevgi ham istisno emas. U bizning xatti-harakatlarimizga, hissiyotlarimizga, fikrlarimizga va jismoniy reaksiyalarimizga turlicha ta’sir qiladi.

Masalan, agar biror ma’lumot seviklimiz bilan bog‘liq bo‘lsa, biz uni yaxshiroq eslab qolamiz — chunki bu bizni hayajonga soladi. Ma’lumki, biz uchun muhim bo‘lgan ma’lumotni yodda saqlash ikki miya sohasi — amigdal (mandalasimon tana) va gipokamp, shuningdek, noredrenalin neyromediatori va adrenalin hamda kortizol gormonlari faoliyati bilan bog‘liq. Shunday ekan, aynan shu miya qismlari va kimyoviy moddalar sevgilimiz bilan bog‘liq bo‘lgan narsalarni yaxshiroq eslab qolishimizda rol o‘ynaydi, deb taxmin qilish mumkin.

Yoki, masalan, biz kimnidir juda yoqtirganimizda kaftlarimiz terlay boshlaydi. Ilmiy nuqtai nazardan, bu holat “ur yoki qoch” reaksiyasining bir qismidir va unda simpatik asab tizimida atsetilxolin neyromediatorining ajralishi sodir bo‘ladi. Ushbu tizim esa miyaning gipotalamus qismi tomonidan boshqariladi. Demak, sevishgan odamning kaftlari nega terlaydi — bu gipotalamus va atsetilxolinning ishtiroki bilan izohlanadi.

Xulosa shuki, bizning asab tizimimizda aynan “sevgi uchun” mas’ul bo‘lgan yagona gormon yoki miya sohasi mavjud emas. Aksincha, sevgi — bu ko‘plab harakatdagi bo‘laklardan iborat faol jarayon bo‘lib, har bir bo‘lakning o‘ziga xos neyrobiologik asosi bor.

5. Sevgi uchun dori yaratish mumkin

Odamlar asrlar davomida sehrli sevgi eliksirini yaratishga intilib kelgan, hozirgi kunda esa ko‘pchilik afrodoziyaklarning kuchiga ishonadi. Ilmiy asoslangan farmakologik aralashuv orqali sevgini boshqarish kelajakda haqiqatga aylanishi mumkin bo‘lsa-da, hozircha samarali va xavfsiz “sevgi tabletkasi”ni yaratishga bir qancha muammolar to‘sqinlik qilmoqda.

Olimlar hali-hanuz turli xil sevgi turlarida qanday neyromediatorlar va gormonlar rol o‘ynashi mumkinligini endigina o‘rganishni boshlamoqdalar. Masalan, bir nechta neyrovizual tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, biz suyukli insonimizning suratiga qaraganimizda, miyamizning ayrim sohalari boshqa odamlarning suratlariga qaraganda faolroq ishlay boshlaydi. Bu faol hududlar dopaminga boy bo‘lib, tadqiqot mualliflari romantik sevgi dopamin darajasining yuqoriligi bilan bog‘liq degan xulosaga kelishgan. Biroq bu tadqiqotlarda ishlatilgan usul — funksional magnit-rezonans tomografiya (fMRT) — faqatgina miyada qaysi hududlar qo‘shimcha kislorod olayotganini ko‘rsatadi, ammo dopamin ajralgan-ajralamaganini ko‘rsata olmaydi.

Faqat bitta tadqiqotda dopamin darajasi bevosita o‘lchangan. Bu yerda ishtirokchilarga suyuklilari va do‘stlarining suratlari ko‘rsatilgan, biroq bu safar positron-emission tomografiyasi (PET) ishlatilgan. Natijada, dopamin darajasi oshgani kuzatilgan, ammo bu faollik avvalgi tadqiqotlarda faol bo‘lgan miya sohalarida emas, boshqa ikkita hududda yuz bergan. Bu esa shuni anglatadiki, odam suyukli insonini ko‘rganida dopamin ajraladimi va agar ajralsa, aynan qayerda — bu hali aniq emas va qo‘shimcha tadqiqotlarni talab qiladi.

Yana bir ilmiy farazga ko‘ra, romantik sevgi obsesiv-kompulsiv buzilishga o‘xshash bo‘lgani sababli, past serotonin darajasi bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin. Biroq bir tadqiqotda sevishgan ayollarda serotonin darajasi boshqalarnikiga qaraganda yuqori chiqqan. Hatto ular suyukli insonlari haqida ko‘proq o‘ylaganlarida bu yuqori serotonin darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan. Ya’ni bu nazariya hozircha tasdiqlanmagan.

Shuningdek, “sevgi dorisi”ni yaratish uchun olimlar shuni isbotlashi kerakki, qandaydir neyromediator yoki gormon darajasini o‘zgartirish sevgining intensivligiga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo hozirgacha o‘tkazilgan tadqiqotlarning aksariyati faqat sevishgan insonlar suratlarga qaraganda miyasi qanday javob berishini solishtirish bilan cheklangan. Aslida esa sevishganlar bilan sevishmaganlar o‘rtasida farqni o‘rganish samaraliroq bo‘lardi, ammo bunday tadqiqotlar o‘tkazish murakkabroq. Yoki, undan ham samaraliroq yo‘l — bir odamni sevib qolishidan oldin va keyin taqqoslash bo‘lishi mumkin.

Bundan tashqari, qandaydir bir odamga nisbatan bo‘lgan sevgi hissini o‘zgartiradigan preparat ishlab chiqish ham qiyin. Bunday dori ba’zi holatlarda foydali bo‘lishi mumkin edi — masalan, agar kimdir turmush o‘rtog‘idan tashqari boshqa bir kishiga nisbatan istalmagan his-tuyg‘ularni boshdan kechirayotgan bo‘lsa va bu hissiyotni yo‘q qilmoqchi bo‘lsa.

Yana bir muhim jihat — sevgi jarayonida ishtirok etuvchi neyromediatorlar va gormonlar ko‘plab boshqa funksiyalarga ham ega. Shuning uchun, hatto agar “sevgi dorisi” yaratilsa ham, u noxush yon ta’sirlarga sabab bo‘lishi mumkin. Shunday ekan, insonlar sevgini kuchaytirish yoki kamaytirish uchun tabletka qabul qilishiga hali ancha vaqt bor (agar bu umuman mumkin bo‘lsa).

6. Romantik sevgini nazorat qilib bo‘lmaydi

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, sevgi darajasini o‘zgartirish aslida mumkin. Buning uchun dori vositalari emas, balki ongli tafakkur amaliyotlari yordam beradi.

Ba’zida sevgi biz xohlagan darajadan kuchliroq bo‘lishi mumkin — masalan, hali ham sobiq sevgilimizni sevayotganimizda, sevgi taqiqlangan holatda bo‘lganda yoki kimdir o‘ziga zarar yetkazgan odamni sevib qolganida. Bunday vaziyatlarda qalbni davolash uchun his-tuyg‘ularni susaytirish istagi tug‘ilishi mumkin. Bu usul kimdir uchun mos bo‘lmagan odamni ta’qib qilishni to‘xtatish yoki zararli munosabatlarga nuqta qo‘yishga ham yordam beradi.

Boshqa hollarda esa, sevgi xohlagan darajada kuchli bo‘lmasligi mumkin — masalan, vaqt o‘tishi bilan hislar sovib boradi. Bunday vaziyatda esa uzoq muddatli munosabatlarni saqlab qolish uchun sevgini kuchaytirishga ehtiyoj tug‘iladi.

Ko‘pchilik sevgi ustidan nazorat qilish qiyin yoki imkonsiz deb o‘ylasa-da, aslida ma’lum tarzda harakat qilganimizda yoki aniq narsalar haqida fikr yuritganimizda biz sevgi hissini kuchaytirishimiz yoki susaytirishimiz mumkin.

Masalan, bir tadqiqotga ko‘ra, suyukli insonning suratlariga qarashning o‘ziyoq sevgini va bog‘liqlikni kuchaytiradi. Boshqa bir tadqiqotda esa, sevgilining ijobiy jihatlari haqida o‘ylash (“u juda aqlli”, “u ajoyib oshpaz”), munosabatlar haqida fikr yuritish (“biz umumiy byudjet masalasida kelishamiz”) va kelajak haqida orzu qilish (“biz uzoq va baxtli hayot kechiramiz”) — bularning barchasi bog‘liqlikni mustahkamlashi aniqlangan. Yana bir tadqiqot esa, sevgilimiz bilan jinsiy munosabatlar haqida xayol qilish jinsiy istakni va sevgini kuchaytirishini ko‘rsatdi. Ushbu strategiyalarni kimnidir bo‘lgan sevgini mustahkamlash uchun ishlatish mumkin.

Aksincha, boshqa bir eksperimentda sevgilining salbiy jihatlari haqida o‘ylash (“u hech qachon tish pastasi qopqog‘ini yopmaydi”), munosabatlardagi muammolar (“biz juda ko‘p janjallashamiz”) va salbiy kelajak ssenariylari haqida fikr yuritish (“biz birga abadiy bo‘lmaymiz”) — sevgi va bog‘liqlikni kamaytirishi aniqlangan. Ushbu strategiyalarni esa kimnidir bo‘lgan sevgini susaytirish uchun qo‘llash mumkin.