Navro’z bayrami tarixi haqida

Navro’z (Navruz) bayrami fors-tojik va turkiy xalqlarning qadimiy bayramlaridan biridir. Bu bayram 21-mart kuni nishonlanb, aynan kun va tun teng bo’lgan paytga mos keladi.

Tarixiy manbalarda keltirilishicha va olimlarimiz fikriga koʻra, Navroʻzning shakllanish davri – eng qadimgi zamonlardan „ zardushtiylik”ning paydo boʻlishigacha davom etgan asrlarni oʻz ichiga olgan ekan. Navro’z so’zi fors-tojik tilidan olingan bo’lib “Yangi kun” degan ma’noni bildiradi. Qadim-qadimdan Navroʻz xolis niyatli kishilarning sevimli ayyomi boʻlib kelgan. Oʻsha kunlarda hatto urush-janjallar ham toʻxtalgan, gina-qudratlar kechirib yuborilgan. Shohlar el ichidan eng munosib kishilarni taqdirlashgan, ayrim mahbuslarning gunohidan oʻtishgan. Bahor va yangi ayyom har bir yurakdan muhim joy olgan quvonchli damlarda koʻpchilikning „Navroʻz qaerda va qachon paydo boʻlgan ekan?” – degan savoliga „Saodat” jurnalida eʼlon qilingan „Onaqutining saxovati” maqolasida bunga asosli javob berilgan.

Unda jumladan: “Dunyoga ilk alifboni bergan buyuk allomalarning vatani boʻlgan, dunyoviy fanlarga asos solgan Xorazm yurti qadimda, hatto eramizdan avvalgi minginchi yillarda Xvayrazam deb atalgan. Keyingi yillarda olib borilgan arxeologik va etnografik izlanishlar Navroʻz bayrami ilk bor xuddi shu zaminda Niso (yaʼni, ayol shahri poytaxti boʻlmish Parfiyona) grek va Ovrupa faylasuflari asarlarida Parfiyada nishonlanganini ashyoviy topilmalar tasdiqladi. Bunga Burgut qal’a, Jomboq qal’a va Niso qoʻrgʻonlarida bunyod qilingan va shu kunlargacha saqlanib qolgan „olov uy”lari yaqqol misol boʻla oladi. Burgut qal’a markazida moviy gumbazli maqbara boʻlgan. Maqbara mehrobida Onaqutining koʻtarilgan qoʻlida Zumrad tosh boʻlgan. Bahorgi teng kunlikda-shamsiy hisob bilan hamal oyining birinchi kuni, hozirgi taqvimimiz boʻyicha 22-martda maqbara gumbazidagi tuynukdan quyosh nuri Onaquti qoʻlidagi Zumrad toshiga tushib, sumalak pishirish uchun tayyor turgan qozonning oʻtxonasiga oʻt yoqqan”, deyilgan.

Firdavsiyniig „Shohnoma”sida yangi yil bayrami shoh Jamshid nomi bilan bogʻlanadi. Jumladan, Jamshid yurtga yaxshilik qilish maqsadida odamlarga kasb oʻrgatadi, temir eritib qurol yasatadi, ip yigirtirib kiyim toʻqitadi, imoratlar barpo qiladi, tabiblik sirlarini ochadi, kema yasaydi, bogʻ bunyod qiladi. Nihoyat, „ishlari gurkirab berganda meva” bir kuni taxt yasatib, unda osmonga koʻtariladi. Ushbu afsonaga koʻra xuddi shu kuni Navroʻz nishonlangan. Alisher Navoiy „Tarixi mulki ajam” („Ajam shohlari tarixi”) asarida Jamshidning buyuk kashfiyotlari soʻngida ulugʻ Navroʻz ixtiro qilinganligini bayon qiladi. Navoiy yozishicha: “Jamshid „Chihil minor” nomli odamzod koʻrmagan va aql bovar qilmaydigan baland bino qurib… „bu imorat tugandi, olam salomin va ashrov va ahbarin yigʻib, anda azim jashn qildi. Ul vaqtkim, quyosh nuqta eʼtiqodli rabiygʻa taqvil qilib erdi ul binoda taxt ustiga oʻltirib, adolat sayt va sadosin olamgʻa muntashir qildi va ul kunining otin navroʻz qoʻydi”. Darhaqiqat, Navroʻzning qachon va qanday vujudga kelganligini aniq koʻrsatish qiyin boʻlsa-da, shuni aytish mumkinki, bu bayram dono kishilar tomonidan kashf qilingan. Chunki Navroʻzning dunyoga kelishi chuqur ilmiy asoslangan koinot va tabiat qonuniyatlari, yaʼni Quyoshning hamal burjiga kirishi, tun va kunning tenglashuvi, kunduzning uzaya boshlashi, tabiatda jonlanishning boshlanishi bilan bogʻliq boʻlgan. Bu esa (har qanday jamiyatda) yil boshi qachon kelishidan qatʼi nazar navroʻzni uygʻonish bayrami sifatida nishonlash uchun asos boʻlgan. Bundan tashqari, Navroʻzning chuqur ildizlariga murojaat qilsak, u eng qadimiy davrlarda – ibtidoiy odamlarning dehkonchilikka oʻtganidan soʻng dalalarda yangi ish mavsumi boshlanishidan oldin oʻtkazilgan bahor bayramlariga borib taqaladi.

Navro`z qadim zamonlardan bizgacha yetib kelgan muxtasham qadriyatlarimizdan biri, baynalminal bayramdir. Uning tarkibiga, qadimgi ota-bobolarimizning mifologik tassavurlaridan tortib bugungi zamondoshlarimizning qarashlarigacha bo`lgan ma’naviyat olami singib ketgan bo`lib, u insoniyat madaniy taraqqiyotining qar bir yutuqidan doimo kuch va quvvat olib turadi. Sharq xalqlarining eng xayotbaxsh va qadimiy bayrami Navro`zning qachon paydo bo`lgani xususida turli muloxazalar bildirilgan. Atoqli olim Xodi Zarif Navro`zi olamning yoshini kamida uch ming yil, xatto undan ham kattaroqdir deb xisoblaganida to`la xaqli edi. Zero, X asr Buxorolik olimi Narshaxiy, dexqonlarning navro`zda aytiladigan Siyovush nomi bilan bog`liq qo`shiqlari xaqida gapirib, “Bu gaplar bo`lib o`tganiga hozir uch ming yildan ko`proq vaqt o`tdi”,- deb yozadi.

Bahor va mehnat bayramining paydo bo`lishi haqidagi tarixiy ma’lumotlar davrlar o`tishi bilan turli o`zgarishlarga uchrab, shu kunlargacha yetib kelgan. Ana shunday afsonalarning aksariyati Navro`zi olamning vujudga kelishini afsonaviy Jamshid bilan bog`laydi. Navro`z haqidagi qadimgi afsonalarda esa bu umumxalq bayramining paydo bo`lishi ajdodlarimizning bahor fasli va ko’klamgi dala ishlarining boshlanishiga aloqador udumlariga bog`lanadi. Navro`z 21 martdan 22 martga o`tar kechasi “Qozon to`la” udumi bilan boshlanadi. Shu oqshomda kechasi bilan ko`pchilik bo`lib sumalak va xalim ham pishirilgan. Bu taomlar qozoni ertasiga ochilgan. Navro`z “qozon to`ladigan”, ya’ni qut baraka tantana qiladigan xalq bayramidir. Navro`zda qozon-qozon sumalaklar qaynashi – to`kin – sochinlik, dalalar serxosilligi, mevaga to`la bog`lar saxovatidan dalolat beradi. Ulus kuni, ya’ni navro`zga bag`ishlangan qozoq xalq qo`shiqlaridan birida:

Ulus kuni qozon to`lsa, Yil bo`yi sut mo`l bo`lar, Ulug`lardan olqish olsang, U yil o`ljang mo`l bo`lar! Navro`z bayrami, sumalak tantanasi, boychechak, lola sayli bilan bog`liq fol’klor materiallari – xalq qo`shiqlari, e’tiqodlari, bolalar o`yinlari, afsona va rivoyatlari, marosim va udumlarini to`plab, alohida majmua holida nashr ettirish navro`zning qadimiy udumlarini saqlab qolishda katta amaliy axamiyatga ega bo`ladi. Xalqimiz orasida navro`z bilan bog`liq qadimiy qo`shiqlarni, e’tiqod va udumlarni biladigan zukko odamlar ko`p. Navro’z qayerlarda nishonlangan? Bu bayram turkiy xalqlar va fors-tojik xalqlari orasida qadimdan keng nishonlanadi. Dastlab, Navro’z bayramini o’tkazish o’troq dehqonlarda rasm bo’lgan, keyinchalik ular orqali yarim o’troq va ko’chmanchi turkiy xalqlarning ham urf-odatlariga aylangan.

Asrlar o’tishi bilan turli xalqlarda Navro’z bayramini o’tkazish marosimlari ularning turmush tarziga, mafkurasiga moslashgan. Tarixiy manbalarga ko’ra, Navro’zni bayram qilish axomaniylar davridan boshlangan va O’rta Osiyo, Eron, Afg’oniston xalqlarida eng katta bayramlardan biri hisoblangan. Bu o’lkalarga islom dini kiritilganidan keyin Navro’z bayrami man qilingan, ammo xalq o’z sevgan bayramini nishonlashda davom etgan. O’rta Osiyo va Eron xalqlari arab xalifaligi hukmronligidan qutulgan davr (9-10-a.)dan boshlab, Navro’z bayramini o’tkazish yana rasmiy tus olgan. Qadimiy kitoblardagi ma’lumotlarga asoslanib, Abulqosim Firdavsiy o’zining “Shohnoma” asarida Navro’z bayramining paydo bo’lishini afsonaviy shoh Jamshid nomi bilan bog’laydi. Navro’z bayrami haqidagi ma’lumotlar Abu Rayhon Beruniyning “Qadimgi xalqpardan qolgan yodgorliklar” va boshqa asarlarida, Umar Xayyomning “Navro’znoma” asarida uchraydi. Mahmud Koshg’ariyning “Devonu lug’otit-turk” asarida Navro’zga bag’ishlang’an xalq qo’shiqlari keltirilgan. O’rta osiyolik tarixchi olim Abu Bakr al-Narshaxiy (899- 959) o’zining “Buxoro tarixi” asarida Navro’z kuni Siyovush qabri boshida odamlar xo’roz so’yishlarini va bunga uch ming yildan ortiqroq vaqt o’tganini yozgan (“Buxoro tarixi”, T., 1966).

O’rta Osiyo hududida Navro’z bayrami nishonlanganligi to’g’risida boshqa manbalarda ham ma’lumotlar bor. O’zbekiston hududida yashagan xalqlar ham bu kunni yangi yilning boshlanishi deb quvonch bilan kutib olganlar. Bir necha kun ilgari tayyorgarlik ishlari boshlangan. Bug’doyni undirishga qo’yilgan va uning maysasidan sumalak tayyorlangan, ko’kat chuchvara, yalpiz somsa kabi taomlar pishirilgan, otchopar, uloq, kurash singari xalq o’yinlari, sayillar o’tkazilgan, bahor haqida qo’shiqlar kuylangan. Navro’zning birinchi kuni qishloq joylarida bolalar to’p-to’p bo’lib xonadonlar eshigi oldida Navro’zga bag’ishlangan qo’shiq aytishgan. Xonadon egasi ularni sovg’a-salom va yeguliklar bilan siylagan. Bolalar yeguliklarning bir qismini qishloqdagi beva-bechoralarga ulashishgan. Bu udum hozir ham Samarqand va Jizzax viloyatlarining ayrim qishloqlarida saqlangan. Navro’z yangi yil bayramigina bo’lib qolmay, mehnat bayrami ham hisoblangan.Keltirilgan ma’lumotlardan ko’rinib turibdiki, O’rta Osiyoda ham Navro’z bayrami islom dini qabul qilinmasdan ancha ilgari rasm bo’lgan.

Lekin, sobiq sovet tuzumi davrida (20-a. 80-y.lar o’rtalaridan) asossiz ravishda Navro’z diniy bayram va marosimlar qatorida man qilindi. Bugungi kunda navruz bayrami O’zbekiston va O’rta Osiyodagi boshqa mamlakatlar mustaqillikka erishgach, boshqa qadriyatlar qatorida Navro’z bayrami yana tiklandi. Hozir O’zbekistonda ham Navro’z umumxalq bayramlaridan biri sifatida nishonlanadi, 21 mart dam olish kuni deb e’lon qilingan. Har yili shu kuni respublikaning barcha viloyatlaridagi xiyobon va maydonlarda bayram sayillari tashkil qilinadi, konsertlar beriladi. Bir necha kun mobaynida mahallalarda Navro’zga bag’ishlangan tadbirlar o’tkaziladi, sumalak, halim va boshqa tansiq taomlar pishiriladi. Navro’z kunlari hokimliklar, mahallalarning faollari, xayr-ehson tashkilotlari – mehribonlik uylari bolalari, urush va mehnat faxriylari, yolg’iz keksalar huzuriga tashrif buyurib, ularni qutlab, sovg’a- salomlar ulashadi Oʻzbekistonda navroʻz 21-mart kuni nishonlanadi va dam olish kuni hisoblanadi. Navroʻz – yashnash, yasharish bayrami, tabiatning uygʻonishi bilan bogʻliq yangi kunning boshlanishidir. 21-mart kecha va kunduz tenglashgan kun – Yangi yil, yani Navroʻz bayrami sifatida Sharq xalqlaritomonidan keng nishonlanadi.

U dehqon uchun ekin-tikin ishlarining boshlanish pallasi hisoblanadi. Ota-bobolarimiz, buvi-momolarimiz bu bayramni nishonlab, turli-tuman, rang-barang udum va marosimlar oʻtkazishgan. Qadimda ajdodlarimiz Navroʻz kunlari qishki manzillari – qishloqlardan yozgi mehnat va hordiq maskanlari -yozloqlarga koʻchib oʻtishgan. Dalalarda bahorgi ekin-tikin ishlari boshlanib ketgan. Dehqonlar erga qoʻsh solishgan. Jamoa-jamoa boʻlib, hasharlar uyushtirishgan. Oʻtgan ajdodlar ruhi yod qilingan. Ommaviy ravishda meʼvali, manzarali daraxtlar oʻtqazilgan.

Dalalarda, yozloqlarda Navroʻz – yangi yil, yangi hayot qaynagan. Ajdodlarimiz Navroʻz bayramiga atab maxsus kiyimlar tikishgan va ularni kiyib, bayram qilishgan. Navroʻz taomlari ham oʻziga xos boʻlgan. Ular orasida, ayniqsa, sumalak, halim tayerlash ananaviy tusga kirgan. Bu bayramda bolalarning ishtiroki juda faol boʻlgan. Ular Navroʻz bayramida turli ommaviy bayram oʻyinlari oʻynaganlar. Ot oʻyin, chillak, qoʻgʻirchoq, toshoʻyin, lapar aytish va hokazolar shular jumlasidandir.

Bolalar, oʻsmirlar, oʻspirinlar, boʻy qizlar sumalak pishirish marosimida faol ishtirok etish uchun ancha ilgariroq tayyorgarlik koʻrishgan.