Nega olimlar fan doktori deyiladi, axir ular shifokor emas-ku – “doktor” so‘zining qiziq kechmishi

Nega ilmiy ish qilganlar fan doktori deyiladi? Ularning shifokorlarga nima aloqasi bor? Nega falsafa doktori degan ilmiy daraja beriladi? Tadqiqotchilar faylasuf emas-ku? “Daryo” kolumnisti Orif Tolib “Tilimizni bilamizmi?” ruknida “doktor” so‘zining qiziqarli tarixi haqida so‘z yuritadi.

Doktor aslida kim?

O‘quvchilik yillarimda fan doktori degan iboradan hayron bo‘lardim, nega bunday atashadi, axir u hech kimni davolamaydi-ku? Lekin o‘sha paytlarda bu savolga javob topa olmaganman.

Xo‘sh, nega doktor deyiladi? “Ilmni davolaydi-da, unga yangi qon quyadi” deya majoz ishlatib, javob berish mumkin. Biroq bu shunchaki o‘xshatish, so‘z o‘yini xolos.

Bu so‘zning etimologiyasiga kirib borsangiz, aslida shifokorlar doktor degan nomni “egallab olgani”, asl doktorlar – ilm odamlari, professorlar ekani oydinlashadi. Doktor so‘zining ildizi lotincha docere – o‘qitmoq so‘ziga borib taqaladi, doktor ustoz, taʼlim beruvchi deganidir.

XIV asrda Yevropa universitetlarida ilmiy daraja olgan kishilargina doktor deb atalgan. Doktorlik darajasi universitetlarda dars o‘tish imkonini bergan.

Ingliz tilida doktor so‘zi uzoq zamonlar ilmiy darajali kishini anglatgan, davolovchi mutaxassis maʼnosi esa ikkilamchi bo‘lgan. XVIII asrdan boshlab shifokorlarga nisbatan doktor atamasi kengroq ishlatila boshlagan. Ammo bu bejiz emas – shifokorlar ham o‘z sohasida doktorlik darajasiga ega bo‘lgan. Doktor deb atash shifokorga nisbatan hurmatni ifodalagan, uning ilm egasi ekanini urg‘ulagan.

Bu so‘z rus tiliga XIV–XV asrlarda o‘zlashgan va olimni bildirgan. Tibbiyot xodimi maʼnosida esa XIX asrdan qo‘llana boshlagan. O‘zbek tiliga rus tili orqali kirib kelgan.

Dunyoning juda ko‘p tillarida doktor so‘zi tovush o‘zgarishlari bilan ishlatiladi va tibbiyot xodimini anglatadi. Falsafa doktori, fan doktori kabi iboralar ham jahonning turli tillaridan olingan.

Nega faylasuf bo‘lmaganlar ham falsafa doktori bo‘ladi?

Falsafa doktori Yevropaning ko‘pchilik davlatlari, AQSH va boshqa mamlakatlarda beriladigan ilmiy darajadir. O‘zbekistonda ham oliy o‘quv yurtidan keyingi taʼlimning ikki pog‘onali tizimi yo‘lga qo‘yilgan. Dissertatsiya yoqlagan tadqiqotchilar falsafa doktori (PhD) va fan doktori (DSc) ilmiy darajalariga ega bo‘ladi.

Xo‘sh, nega fanning boshqa yo‘nalishlarida, deylik, matematika, fizika, geografiya yoki pedagogika bo‘yicha ilmiy ish qilgan kishilar ham falsafa doktori bo‘ladi? Ular falsafa bilan shug‘ullanmaydi yoki ilmiy ishida falsafiy qarashlarni bayon etmaydi-ku?

Hammasi tarixga borib taqaladi. O‘rta asr Yevropa universitetlarida uch xil yo‘nalishda – ilohiyot, huquq va tibbiyot bo‘yicha taʼlim berilgan, ilmiy faoliyat olib borilgan. Vaqtlar o‘tishi bilan ilohiyot bo‘yicha doktorlik darajasini olish kamaygan, huquq va tibbiyot yo‘nalishidagi ilmiy izlanishlar ko‘paygan. Bu sohalar tarixan falsafa deb atalgan. Ana shu holat falsafa doktori atamasida o‘z izlarini qoldirgan.

Dastlab universitetlar falsafa doktori darajasini ilmiy sohada muntazam va samarali faoliyat yuritib, tengdoshlarining eʼtiborini qozongan kishilarga bergan. Odatda bunday darajaga o‘rta yoshli kishilar erishgan.

“Doktor” va “dotsent” qarindoshmi?

Doktor so‘zining ildizi lotinchaga borib taqalishini aytdik. Lotincha doceō – o‘qitaman, o‘rgataman so‘zi docere feʼlidan, u esa qadimgi (proto) hind-yevropa tilidagi dek – olmoq, qabul qilmoq o‘zagidan o‘sib chiqqan. Bu o‘zakdan hosil bo‘lgan so‘zlar o‘zbek tilida ham anchagina.

Dotsent, doktrina, dokument, dogma kabi iboralar doktor so‘zining yaqin qarindoshlaridir. Dotsent ham doktor kabi docere feʼlidan yasalgan. Lotincha docens (docentis) o‘qituvchi, taʼlim beruvchi demakdir.

Doktrina lotincha doctrina so‘zidan, u esa lotincha doctor – o‘qituvchi, ustoz so‘zidan hosil bo‘lgan. Doktor esa docere feʼlidan yasalganini bilamiz. Doktrina o‘zbekchada ilmiy yoki falsafiy taʼlimotni, asosiy nazariy yoki siyosiy nuqtayi nazarni ifodalaydi.

Qadimgi hind-yevropa tilidagi dek o‘zagidan hosil bo‘lgan dekan, dekada, dekabr, daha, detsimetr, detsibel, dekorativ, paradoks, sinekdoxa kabi atamalar esa doktor so‘zining uzoq qarindoshlaridir.

Fan doktori va doktorant: farqi nimada?

Bu so‘zlarning farqi juda oddiy: falsafa doktori yoki fan doktori – dissertatsiya yoqlab, ilmiy unvonga ega bo‘lgan tadqiqotchi. Tayanch doktorant yoki doktorant esa doktorlik dissertatsiyasini yozish uchun biror ilmiy muassasada tadqiqot olib borayotgan mutaxassisdir.

Bu xuddi magistr va magistrantning farqiga o‘xshaydi: magistrant – hali taʼlim olayotgan, dissertatsiya yoqlamagan talaba. U dissertatsiyasini yoqlab bo‘lgach, magistrga aylanadi.

Diplomant – oliy yoki o‘rta maxsus o‘quv yurtini bitirish diplomi ustida ishlayotgan talaba. Bu so‘zni magistrant yoki doktorantlarga nisbatan ishlatib bo‘lmaydi, chunki ular diplom ishi yozmaydi, dissertatsiya yozadi va uni yoqlaydi.

“Doktor”ning o‘zbekchasi bormi?

Doktor so‘zining g‘irt o‘zbekcha varianti bor – emchi. Afsuski, tilimizda ming yildan beri yashab kelgan bu so‘z hozir foydalanishdan deyarli chiqib ketdi. U oldin faol qo‘llanganini “Og‘riq ko‘paysa, emchi ko‘payar”, “Og‘riqning tuzalgisi kelsa, emchi o‘z oyog‘i bilan kelar” kabi maqollardan ham bilsa bo‘ladi. Bugun em o‘zagidan yasalgan emdori, emlama kabi so‘zlarni ham ishlatmaymiz hisob.

Izohli lug‘at emchi so‘zini emlovchi tabib, vrach, hamshira deya izohlagan. Hech qursa, hamshira o‘rnida shu so‘zdan foydalanish mumkin. Hamshira forschadan o‘zlashgan, asliyatda birga sut emishgan degani, opa yoki singilni anglatadi. Biz bu so‘zni shifoxonada ishlovchi, o‘rta tibbiyot maʼlumotiga ega bo‘lgan xodimni ifodalash uchun ishlatamiz. Lekin uni erkak kishiga nisbatan qo‘llab bo‘lmaydi. Ilojsiz hamshir degan so‘z yasaladi. Tagini surishtirsangiz, o‘zbekchada bunday so‘z yo‘q. Hatto asliyatda – forschada ham yo‘q. Menimcha, ruscha медбрат o‘rnida emchi so‘zini bemalol qo‘llash mumkin.

O‘zbekchada doktor so‘zi o‘rnida qadimda hakim, tabib atamalari ishlatilgan. Qiziq tomoni, arabcha hakimning kechmishi doktorga o‘xshash, u ham asliyatda bilimli kishi, tabib, faylasuf kabi maʼnolarga ega. Odatda o‘tkir tabiblar hakim deb atalgan. Podshohlarni davolovchi mutaxassislar ham hakimlar bo‘lgan.

Tabib so‘zi eski tilimizda shifokorni anglatgan, ammo hozir tibbiy o‘quv yurtida o‘qimagan, bemorlarni anʼanalar va hayotiy tajriba yordamida davolovchi kishiga nisbatan qo‘llanadi. “Devonu lug‘atit turk”da tabibning o‘zbekcha variantlari bor – o‘tachi, atasag‘un.

Vrach esa ruschadan o‘zlashgan. Uning tarixi ancha qiziq. Mutaxassislar bu so‘zni врать – gapirmoq, aldamoq, avramoq feʼliga bog‘laydi. Qadimda bu so‘zda hozirgiday salbiy maʼno bo‘yog‘i bo‘lmagan. Vrach kuf-suflar, afsunlar bilan kasallikni haydovchi, avroqchi maʼnosini ifodalagan. Keyinchalik uning mazmuni o‘zgargan va oliy maʼlumotli tibbiyot xodimini anglata boshlagan. O‘zbek tiliga shu mazmuni bilan o‘tgan.

Arabcha va forscha so‘zlar qorishmasidan hosil bo‘lgan shifokor esa nisbatan yangi o‘zlashmalardan, u hozirgi tilimizda umuman davolovchi maʼnosida ham, doktor va vrach maʼnosida ham ishlatiladi.