Siz nimadan qo‘rqasiz? Xavf-xatar deganda xayolingizga birinchi navbatda nimalar keladi? Ehtimol bu qandaydir favqulodda holatdir?
Syurix universiteti psixologlari bugungi kunda odamlar qanday xavf-xatarlarga duch kelayotganini aniqlashga qaror qilishdi. Buning uchun 4 mingdan ortiq kishi o‘rtasida so‘rov o‘tkazildi. Ishtirokchilardan tanlov qilishlari shart bo‘lgan muhim xavfli vaziyatni eslash va tasvirlash so‘raldi.
Albatta, Shveysariya — dunyoning eng taraqqiy etgan mamlakatlaridan biri, so‘rovnoma natijalari ham aksariyat mintaqalardagidan farq qilishi mumkin, shunga qaramasdan, qaysidir ma’noda zamondoshlarimizning fobiyalari haqida tasavvur beradi.
Demak, so‘rovda qatnashganlar uchun «birinchi raqamli» xatar «Yangi ishga o‘tish» bo‘ldi. Undan keyingi o‘rinlarda: «Avvaldan rejalashtirmasdan turib eski ishdan ketish», «Pullarni sarflash», «Mashina haydash», «O‘zini o‘zi band qilish/o‘z biznesini ochish» kabilar.
Fobiyalar ro‘yxatining davomida uy sotib olish, jarrohlik amaliyotini boshdan o‘tkazish, turmush qurish, farzandli bo‘lish, emlanish, chet elga ko‘chib ketish, sayohat qilish kabi variantlarni ko‘rish mumkin.
Qizig‘i, parashyutda sakrashdek ekstremal sport turi xatarlar ro‘yxatining juda oxirida, hatto «haqiqatni so‘zlash» va «yangi texnologiyalardan foydalanish»dan ham pastda joylashgan.
Bu maqolani o‘qib, eng katta xatar sifatida odamlar “yangi ishga o‘tish”ni ko‘rsatgani meni hayratlantirdi. Bu aslida juda chuqur masalani anglatadi: demak, ko‘pchiligimiz o‘z hayotini o‘zgartirishdan qo‘rqamiz. Sababi — noaniqlik. Biz xavfsizlik zonasida yurib, bilganimizga yopishib olamiz. Aslida esa, yangi ish — bu yangi imkoniyat degani. Bu qo‘rquvning ildizi o‘z kuchiga ishonmaslikda va boshqalarning fikridan cho‘chishda.
“Eski ishdan rejasiz ketish”, “pullarni sarflash”, “o‘z biznesini ochish” kabi qo‘rquvlar esa odamlarning barqarorlikka haddan tashqari bog‘lanib qolganini ko‘rsatadi. Biz moliyaviy xatolardan qo‘rqamiz, chunki oqibatlarini tasavvur qilamiz. Aslida, bu qo‘rquvlarning aksariyati bizning bosqichma-bosqich rejalashtirish ko‘nikmamiz pastligidan kelib chiqadi. Agar odam moliyaviy savodxon bo‘lsa, ko‘p narsalar dahshatli tuyulmaydi.
“Mashina haydash”ning yuqori o‘rinda bo‘lishi ham juda qiziq. Bu ko‘pincha ayollarda uchraydi: yo‘lda boshqalarni darhol nazorat qila olmaslik, javobgarlik sezish qo‘rquvni kuchaytiradi. Lekin bu masalada ham yechim bor — asta-sekin tajriba orttirish va o‘ziga nisbatan yumshoq bo‘lish. Haydovchilikda qo‘rquv tabiiy, lekin vaqt o‘tib o‘rganiladigan malaka.
“Turmush qurish”, “farzand ko‘rish”, “uy sotib olish” kabi qo‘rquvlar esa jamiyatning bosimi bilan bog‘liq. Bu qarorlar odamning butun hayotini o‘zgartiradi, shu sababli ulardan cho‘chish tabiiy. Muammo shundaki, biz ko‘pincha bu qarorlarni boshqalarning ko‘z o‘ngida qabul qilamiz — ota-ona, qarindoshlar, jamiyat bosimi. Shuning uchun qo‘rquv kuchayadi. Yechim — o‘z ritmingni topish va har bir bosqichni ongli ravishda tanlash.
Parashyutdan sakrash ro‘yxatning eng pastida bo‘lgani esa ajablanarli emas. Ekstremal sportga hamma qiziqmaydi, lekin bu qo‘rquv hayotga kam ta’sir qiladi. Ammo “haqiqatni aytishdan qo‘rqish” — mana bu haqiqiy signaldir. Bu o‘z fikrini ifoda etishdagi to‘siqlardan, tanqidga duch kelishdan, rad etilishdan qo‘rquvni ko‘rsatadi. Bu esa shaxsiy chegaralar va kommunikatsiya muammosi.
Yechim nima? Meningcha, qo‘rquvlarni yengishning birinchi bosqichi — ularni tan olish va nomlash. Keyin esa kichik-kichik qadamlar bilan amaliy harakatni boshlash. O‘zgarishlar doim qo‘rqitadi, lekin ular orqali biz o‘samiz. Qo‘rquv — to‘xtatish uchun emas, ogohlantirish uchun berilgan his. Unga quloq solish kerak, lekin hayotimizni boshqarish huquqini qo‘rquvga topshirmaslik ham shart.
Men balandlikdan qorqaman
O‘zimni yana bir narsa o‘ylantirdi: so‘rovdagi qo‘rquvlarning aksariyati men uchun ham tanish. Masalan, men anchadan beri “Odamlarning oldida gapirish”dan qo‘rqardim. Ko‘pchilik buni arzimas deb o‘ylaydi, lekin men uchun bu haqiqiy stress edi. Yig‘ilishda so‘z berilsa ham, qo‘lim muzlab ketardi. Bu qo‘rquvning asosida xato qilish va boshqalar kulib yuborishi haqidagi irratsional fikrlarim yotardi.
Keyin tushundimki, bu qo‘rquv bolaligimdan qolgan: maktabda xatolarim ustidan kulishgan, shu tajriba ongimda o‘tirib qolgan ekan. Muammoni tan olishning o‘zi yengil bo‘lmadi. Lekin aynan shu qadam menga keyingi harakatlar uchun kuch berdi. Psixologlar ham aytadi: qo‘rquvning ildizini bilsang, uni boshqarish osonlashadi.
Shundan so‘ng, o‘zimni kichik mashqlar bilan sinay boshladim. Avvaliga kichik davralarda gapirdim — do‘stlar bilan, ishdagi kichik guruhlarda. O‘zimga vaqt berdim, har safar qo‘rquvimni bosish uchun chuqur nafas olib, fikrlarimni oldindan qisqa rejalab oldim. Katta bir o‘zgarish bo‘lmasa ham, asta-sekinlik bilan xavotir kamayib bordi.