Inson miyasi – tabiatdagi eng murakkab tizimlardan biri. U bir kun ichida minglab fikr ishlab chiqaradi, tush ko‘rayotganda real hayotdagi kabi ishlaydi va hatto og‘riqni his qilmaydi. Ayniqsa ayollar miyasi o‘ziga xos tarzda tarmoqlangani bilan ajralib turadi – bu ularda xotira, muloqot va emotsiyani anglash qobiliyatini kuchaytirgan.
1. Miya o‘zini “o‘zgartirishi” mumkinligini bilasizmi? Neyroplastika tufayli miya yangi ma’lumotga mos ravishda o‘z tuzilishini o‘zgartiradi. Bu nafaqat bolalikda, balki katta yoshda ham davom etadi.
2. Miya yorqin orzular paytida real ko‘rishdan foydalanadigan neyronlarning ko‘pini ishga tushiradi. Ya’ni siz tush ko‘rayotganda miya o‘zining real sensor tizimlaridan foydalanayotgandek “ishlaydi”. Shuning uchun tushlar ba’zan shunchalik real his etiladi.
3. Bir kun ichida miya 50 000 tagacha fikr ishlab chiqishi mumkin. Ularning 70-80 foizi salbiy bo‘lishi inson evolyutsion ehtiyot mexanizmlari bilan bog‘liq.
4. Miya iqtisodiy jihatdan eng “energiyaxo‘r” organ sanaladi. Tana og‘irligining 2 foizini tashkil etsa-da, jami energiyaning taxminan 20 foizini sarflaydi.
5. Miya og‘riqni his qilmaydi. U o‘zining nerv retseptorlariga ega emas. Operatsiyada miya to‘g‘ridan to‘g‘ri ishlangan taqdirda ham og‘riq sezilmaydi.
6. Ayollar miyasi o‘rtacha erkaklarnikidan kichikroq, lekin neyron zichligi yuqoriroq. Shuning uchun ayollar miyasi neyronlar o‘rtasidagi samarali aloqa sababli yuqori kognitiv samaradorlikka ega bo‘ladi.
7. Ayollar emotsiyani yuz ifodasidan 2 barobar tezroq “shifrlaydi”. Neyrovizual tadqiqotlar ayollarda boshqalarning xatti-harakatlarini nazorat qilish faolligi yuqoriroq ekanini ko‘rsatadi — shu tufayli ular emotsiyadagi signallarni tezroq tushunadi.
8. Ayollar stressga boshqacha reaksiya qiladi—“qochish yoki kurash” emas, balki “xavfsizlik va bog‘lanish” mexanizmi ishga tushadi. Oksitotsin gormoni stress paytida ayollarda ko‘proq ishlab chiqiladi. Shuning uchun stress holatida ayollar odamlar bilan muloqot qilishga yoki munosabatlarni mustahkamlashga moyil bo‘ladi.
9. Ayollar miyasi qarishda erkaklarga nisbatan bardoshliroq. Neyrodegenerativ jarayonlar ayollarda kechroq boshlanishi mumkin. Lekin menopauza davrida estrogen tushishi bu xususiyatni qisman pasaytiradi.
10. Ayollar miyasi “ko‘proq tarmoqlangan” — shuning uchun ularda yodda saqlash va til bilan bog‘liq funksiyalar kuchliroq. Ayollarda verbal xotira, nomlarni eslab qolish, nutq tezligi kabi funksiyalar statistik jihatdan yuqoriroq bo‘ladi.
Rostini aytsam, bu mavzu meni o‘ylantirib qo‘ydi. Ayollar miyasi erkaklarnikidan boshqacha ishlashi haqidagi faktlar juda kutilmagan ekan. Ayniqsa, emotsiyani tezroq tushunishi haqidagi qism menga juda qiziq bo‘ldi.
Tush ko‘rayotganda miya deyarli real holatdagidek ishlashi — hayratlanarli narsa. Shuning uchun ba’zi tushlar juda haqiqiydek tuyulishini endi tushundim.
Kuniga 50 ming fikr ishlab chiqishi — bu haqiqatan ham kuchli! Balki shuning uchun odam ba’zan charchab, hech narsaga e’tibor bera olmay qoladi.
Ayollar stressga boshqacha reaksiya qilishini bilmasdim. Bu esa munosabatlarda ko‘p narsani tushunishga yordam berar ekan, deb o‘ylab qoldim.
Miya og‘riqni his qilmasligi — bu menga eng ajablanarli joyi bo‘ldi. Shunaqa murakkab organ bo‘la turib, o‘zi og‘riq sezmas ekan-da.
Ayollar miyasida verbal xotira kuchliroq bo‘lishi ham haqiqatga juda mos. Atrofimdagi ko‘pchilik qizlarga qarasam, nom eslab qolish, gapni chiroyli yetkazish bo‘yicha juda kuchli. Shunchaki tabiatning ajoyib uyg‘unligi ekan.
Ayollar miyasi haqida bunchalik ko‘p farqlar borligini bilmasdim. Ayniqsa stressga boshqacha javob berishi juda qiziq ekan. Bu odamlar o‘rtasidagi munosabatni tushunishga ham yordam berar ekan.
50 mingta fikr bir kunda — bu aqldan ozdiradigan raqam. Shunaqa bo‘lsa, odamlarning charchashi, kayfiyati o‘zgarib turishi juda tabiiy. Endi boshqalarni ham yaxshiroq tushunib ketayotgandekman.
Ayollarda emotsiyani tezroq anglash mexanizmi borligini o‘qib hayron qoldim. Shu tufayli ular gaplashganda ba’zan hamma narsani darrov sezib qoladi shekilli. Bu ilmiy jihatdan isbotlanganiga hayronman.
Miya eng ko‘p energiya iste’mol qilishi haqidagi fikr ham qiziq. O‘qiganimdan so‘ng, charchoq faqat jismoniy emas, balki miyamiz ishlashidan ham bo‘lishini angladim.
Tush ko‘rishda real ko‘rishdagi neyronlar ishlashi — bu zo‘r! Shuning uchun ba’zi tushlar haqiqiy hayotdek tuyuladi, deb o‘ylardim. Endi bunga ilmiy izohni ham bildim.
Ayollarda verbal xotira kuchliroq bo‘lishi menga mos keladi — doim nomlarni eslay olmasam, dugonalarim eslab turadi. Endi bunga hazil emas, ilmiy sabab ham bor ekan.
Maqoladagi neyroplastika haqidagi qism juda muhim. Haqiqatda miya o‘z strukturasi va funksiyalarini o‘zgartira olishi — zamonaviy neyrobiologiyaning asosiy konsepsiyalaridan biri. Bu o‘rganish va reabilitatsiya jarayonlari uchun juda katta imkoniyatlar yaratadi.
Ayollar va erkaklar miyasi o‘rtasidagi farqlar ilmiy adabiyotda anchadan beri tasdiqlangan. Ayniqsa neyron zichligining yuqoriroq bo‘lishi ayollar kognitiv samaradorligining biokimyoviy asosini tushuntirib beradi.
Emotsiyani aniqlash tezligi ayollarda yuqori ekani — neyrovizualizatsiya tadqiqotlaridan olingan juda muhim natija. Bu evolyutsion jihatdan ijtimoiy signalni tez anglash zarurati bilan bog‘liq bo‘lishi mumkin.
Stressga “xavfsizlik va bog‘lanish” reaksiyasi ayollarda oksitotsin ajralishi bilan mustahkamlangan. Bu mexanizmni tushunish, zamonaviy psixologik yordam metodlarida katta ahamiyatga ega.
Ayollar miyasining qarishga nisbatan bardoshliligi — neyrodegenerativ kasalliklar xavfini tushuntirishda muhim omil. Biroq menopauzaga yaqin davrda gormonlar o‘zgarishi bu jarayonni murakkablashtiradi.
Verbal funksiyalar bo‘yicha ayollar ustunligi — ko‘plab kognitiv testlar tomonidan tasdiqlangan. Bu farq miya tarmoqlanishi, neyron aloqalari va gormonal ta’sir bilan izohlanadi. Maqola ushbu ilmiy farqlarni sodda va tushunarli tarzda bayon qilib bergani yaxshi.
Ajoyib, raxmat fazotv