Bola gadjetlarga qaram bo‘lsa, qanday yo‘l tutish kerak?

Nega bola butun bo‘sh vaqtini o‘yin o‘ynash yoki ijtimoiy tarmoqlarni kezish bilan o‘tkazadi, smartfonla yomonmi yoki yo‘q — professional psixolog, ota-ona va bola munosabatlari bo‘yicha mutaxassis Karina Rixter javob berdi.

Bolalarning texnologiyaga qaramligining 4 sababi

Bolalarning sevimli mashg‘ulotlari muammosi har doim ota-onalarni tashvishga solgan. Shunday qilib, hatto 50-70 yil oldin ota-onalar bolalariga o‘qishni faol ravishda taqiqlashgan, chunki bu ularning ko‘rish qobiliyatiga ta’sir o‘tkazgan. Ammo farzandlar fidokorona kitoblarga sho‘ng‘ib, ularni ko‘rpa ostida fonar bilan o‘qigan. Bugungi kunda ota-onalar gadjetlar uchun urushga kirishdi, ammo ularning o‘zlari har daqiqada Telegram yoki Instagram’dagi xabarlarni tekshirib, smartfonga qaraydi.

Ba’zi kattalar uchun bu haqiqiy qaramlikka aylandi, agar ular onlayn hayotdan voz kechsa yoki bir muncha vaqt internet va telefonsiz qolsa, tashvish va noqulaylikni his qiladi. Shu bilan birga, ular bolalardan gadjetdan farqli o‘laroq kitoblar, faol o‘yinlarga va oflayn rejimda do‘stlar bilan uchrashuvlarga qiziqishini kutadi.

Agar bunday qaramlik kattalarda paydo bo‘lsa, bolalar haqida nima deyish mumkin? Ularning gadjetlarga bo‘lgan ishtiyoqi ko‘pincha ota-onalariga qaraganda jiddiyroq bo‘ladi. Bunga bir qancha omillar ta’sir qiladi. Mana asosiylari:

1. Bolalar o‘zlarini qanday boshqarishni bilmaydi

Bu iroda yoki intilishning yetishmasligi emas, balki bolalar miyasi bilan bog‘liq. O‘z-o‘zini nazorat qilish va har qanday vasvasaga yo‘q deyish qobiliyati uchun mas’ul bo‘lgan korteks sohalari yetarli darajada shakllanmagan. Ular faqat o‘smirlik davrining oxirida, ya’ni taxminan 20 yoshda to‘liq shakllanadi.

2. Bolalar o‘zlari qiziqqan narsaga osongina tobe bo‘ladi

Bola o‘yinchoqlardan minora qurish uchun bir necha soat sarflashi mumkin. Odatda bola bunda natijaga erisha olmasa, qiziqarli faoliyatdan voz kechadi. Ammo cheksiz o‘yinlar va ijtimoiy media tasmalariga ega smartfon har qanday bola uchun o‘yin-kulgini taklif qiladi. O‘ynashdan charchagan holda TikTok’da nima joylanganini yoki YouTube’da multfilmlarni tomosha qilishi mumkin.

3. Bolalar ishlashdan ko‘ra zavqlanishni afzal ko‘radi

Umuman olganda, bu nafaqat bolalar, balki kattalar ruhiyatiga ham xosdir. Har qanday odam ishlash yoki o‘qishdan ko‘ra o‘yin-kulgini afzal ko‘radi. Smartfon esa ularning asosiy manbaidir.

4. Atrofdagi muhit qulay bo‘lmasa, bolalar uning atrofidagi dunyodan ko‘ra smartfonning muqobil realligini afzal ko‘radi

Ilgari buning uchun kitob va filmlar chiqarilgan. Bugungi kunda ijtimoiy tarmoqlar va ko‘ngilochar xizmatlarning virtual haqiqati har qanday mos dunyoni tanlash va o‘zni o‘zgartirmasdan xohlagan odamga aylanish imkonini beradi. Gadjetlar bugungi kunda bolalarni virtual olamga olib boradigan va ularning e’tiborini to‘liq o‘ziga tortadigan makonga aylanmoqda.

Qoidalar hamma joyda kerak: ota-onalar uchun 5 maslahat

Gadjetlar bolaning hayotiga foydali ta’sir ko‘rsatmaydi. Statik holatda uzoq vaqt foydalanish, kichik ekrandan o‘qish va doimiy ravishda miltillovchi tasvirlar bolalarning sog‘lig‘iga bevosita ta’sir qiladi. Ko‘rish, umurtqa pog‘onasi, bosh og‘rig‘i, charchoq va ortiqcha vazn bilan bog‘liq muammolarga olib keladi. Ularning kognitiv qobiliyatiga ham salbiy ta’sir qiladi.

Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, smartfonlardan ortiqcha foydalanish o‘rganishni kamaytiradi, kognitiv qiziqishni pasaytiradi va diqqat yetishmasligi giperaktivlik buzilishining rivojlanishiga sabab bo‘lishi mumkin.

Boshqa tomondan, smartfonlar hayotning ajralmas qismiga aylandi. Agar bolada gadjet bo‘lmasa, u jamoada ajralib qoladi, zamonaviy tendensiyalardan xabarsiz qoladi, mashhurlarni tanimaydi va tengdoshlari qanday yashashini bilmaydi.

Bundan tashqari, gadjetlar ta’lim platformalariga kirishni ham ta’minlaydi, eng yaxshi o‘qituvchilardan onlayn tarzda o‘rganishga va turli ko‘nikmalarni rivojlantirishga yordam beradi. Aslida muammo bolaning smartfoni borligida emas, balki uning haqiqiy hayotini almashtirib yuborishidadir. Uni qanday tuzatish kerak?

O‘zingizdan boshlang

Agar bola ota-onasini doimo kompyuterda yoki qo‘lida telefonda ko‘rsa, u kattalardan o‘rnak oladi va butun vaqtini gadjetga bag‘ishlaydi.

Gadjetlardan chalg‘itish uchun foydalanmang

Agar bolaga erta yoshdan boshlab gadjet zerikish bilan kurashishning eng yaxshi usuli ekanligi o‘rgatilsa, vaqt o‘tishi bilan faqat u bilan bog‘lanadi.

Vaqtni emas, balki mazmunni nazorat qiling

Ta’lim, ta’lim dasturlari va videolari uchun hech qanday cheklovlar yo‘q, vaqt esa ko‘ngilochar kontentga qat’iy cheklanadi. O‘yin va ilovalar orqali tillarni o‘rganish, mantiq va lug‘atni rivojlantirish, matematika ko‘nikmalarini o‘rganish, tabiat va tarix haqida ma’lumot olish mumkin.

Muqobil o‘yinlarni taklif qiling

Bolalar o‘ziga qanday g‘amxo‘rlik qilishni bilishmaydi. Ularga buni o‘rgatish kerak. Farzand zerikkanida nima qilishi mumkinligi haqida o‘ylab ko‘rish lozim. Kitob, do‘stlar bilan sayr qilish zerikishdan chalg‘itishi mumkin, kitoblarda vazifalarni ishlab chiqadigan konstruktorlar va boshqalar.

Gadjetlarsiz zonalarni o‘rnating

Misol uchun, telefonni stolda va yotoqxonada qoldirib bo‘lmaydi, lekin sayohat paytida undan video va fotosuratlar olish yoki sayohatdan jonli reportaj qilish uchun foydalanish mumkin. Qoidalar barcha oila a’zolariga tegishli bo‘lishi kerak.

Agar bolaga telefon bilan tushlik qilishiga ruxsat bermasangiz, lekin o‘zingiz yangiliklarni o‘qisangiz, bu qoida tabiiy norozilikka sabab bo‘ladi. Xuddi shu narsa kontentga ham tegishli: agar oddiy o‘yinlar yoki Instagram’da do‘stingizning manikyuriga qarasangiz, boladan Janubiy Afrika tabiatiga qiziqishini so‘rash g‘alati.

Agar ishingiz internet bilan bog‘liq bo‘lsa, telefon yoki noutbuk ekrani oldida ko‘p vaqt o‘tkazsangiz, bolaga aynan nima qilayotganingizni ko‘rsating. U sizni zavqlanish emas, balki ishlayotganingizni ko‘rishi kerak. Bunday holda bolada gadjetlarga ish quroli sifatida munosabat ham shakllanadi va u ularni o‘yin-kulgining yagona manbai sifatida qabul qilmaydi.