Insoniyatning ilk noni

Bugungi suhbat mavzuimizni eshitib, “Qiziq, insoniyatning ilk noni nima bo`lgan ekan”, ‑ deb o`ylagan bo`lsangiz kerak. Ha, bugun aynan insoniyatning ilk noni haqida ma`lumotga ega bo`lasiz. Mana eshiting.

Arpa g`aroyib tarixga ega. U haqiqatdan insoniyatning ilk noni. Buni qarangki, donli ekinlar ichida er yuzida eng keng tarqalgani ham arpa ekan.

Tezpisharligi tufayli boshqa boshoqli o`simliklar o`sib hosil berolmaydigan erlarda ham pishib etiladi. Arpa Osiyo va Afrikaning janubiy mintaqalarida, uzoq shimolda – Alyaskada, Norvegiyada hamda Yoqutistonda ekilib binoyidek hosil beradi.

Markaziy Osiyo va Kavkaz tog`larida dengiz sathidan 3500 metr balandlikda, Janubiy Amerika, Xitoy va Nepalda – 4000 ming metrgacha balandlikda etishtiriladi. Arpa – insoniyat qadimdan etishtirib kelayotgan eng ko`hna boshoqli ekinlardan biri hisoblanadi. Old Osiyo ilk dehqonlarining miloddan avvalgi 8 ‑7 ming yilliklarga oid manzilgohlarda olib borilgan arxeologik qazishma ashyolari fikrimizga dalildir.

Erondagi Ali Kosh manzilgohida o`tkazilgan qazishmalarda arxeologlar bundan qariyb 9 ming yil muqaddam yongan uyning devor va tomlarining kuygan tuprog`ida ikki qatorli arpa doni izlarini topishgan. Kichik Osiyoda olib borilgan qazishmalarda esa 8 ming yil muqaddam etishtirilgan po`sti oson tushadigan olti qatorli arpa doni topildi. Bundan chiqdi, arpaning mazkur kenja turlari ikkita – yovvoyi ikki qatorli va yovvoyi ko`p qatorli mustaqil asosga ega ekan, degan fikrning tarafdorlari bo`lgan olimlar haq ekan‑da?

Biroq genetiklar ham ikki qatorli ham ko`p qatorli yovvoyi arpa asosiy genlarning mushtarakligini ko`rsatishdi. Darvoqe, Eron Kurdistondagi Jarmo manzilgohida o`tkazilgan qazishmalar ajoyib bir yangilikni in`om etdi. U erdagi miloddan avvalgi 6‑5 ming yilliklarga  oid madaniy qatlamlarda mo`rt boshoqli qo`lda ekilgan yovvoyi ikki qatorli arpa topildi.

Boshoqning mo`rtligi barcha turdagi boshoqli o`simliklar uchun xos hususiyatdir. Biroq, shu bilan birga boshoq bandi qattiq bo`lgan arpa ham urtadiki, bu madaniylashganlik alomatidir. Yunon va Rim manbalarida qadimgi Misrda arpa o`simligi keng tarqalganligi aytib o`tilgan.

Ular mamlakatda arpadan non yopishlarini , “qon yugurtiruvchi” va kayf qildiruvchi ichimliklar (pivo) tayyorlanganligini ta`kidlashgan. Arxeolog Shveynfurt qadimgi dafinani qazib ochganida mo`miyolangan jasadning bo`yniga undirib yanchilgan arpa solingan haltacha osib qo`yilganligi aniqlandi.