Nima uchun ko’p pulni chop etish mumkinmasligini bilasizmi?

Shubhasiz, bolaligingizda o’zingizga savol berardingiz: nega hamma boy bo’lishi uchun biz ko’p pul chiqara olmaymiz? Bu juda oddiy ko’rinadi: bosmaxonani yoqing va qashshoqlik muammosi hal qilinadi. Ammo haqiqat, har doimgidek, bolalarning fantaziyalaridan ko’ra murakkabroqdir. Bunday vaziyatda bir necha oy ichida mahsulotlar va xizmatlar narxi tez ko’tarila boshlaydi. Non, benzin, suv va elektr energiyasi – hamma narsa bir necha barobar qimmatlashadi. Keling, nima uchun ortiqcha pul emissiyasi mamlakatni boyitmasligini, aksincha, halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkinligini aniqlaylik.

Pul tovar va xizmatlar qiymatini aks ettiruvchi ayirboshlash vositasi sifatida ishlaydi. Shartli ravishda, agar iqtisodiyotda 100 birlik tovar va bir xil miqdordagi pul bo’lsa, u holda har bir tovar birligiga 1 pul birligi to’g’ri keladi. Ammo pul miqdori 200 ga oshsa va tovarlar soni bir xil bo’lib qolsa, har birining narxi 2 birlikgacha oshadi. Gap shundaki, odamlar ko’proq pulga ega bo’lganda, ular uni tejashni to’xtatadilar va uni sarflashga tayyor bo’ladilar. Talab ko’payadi va sotuvchilar ajiotajni ko’rib, narxlarni ko’tarishadi. Bu inflyatsiyaning soddalashtirilgan stsenariysi – pulning ortiqcha miqdori tufayli sotib olish qobiliyatining pasayishi.

Nega pul massasining o‘sishini o‘rnini to‘ldirish uchun mahsulot ishlab chiqarishni ko‘paytirib bo‘lmaydi? Nazariy jihatdan bu ish berishi mumkin, lekin amalda ishlab chiqarishni kengaytirish uzoq vaqt talab etadi. Korxonalarga yangi fabrikalar qurish, materiallarni o’rnatish va ishchilarni topish uchun oylar yoki hatto yillar kerak bo’ladi. Hatto mahalliy ishlab chiqarishga muqobil importning o’sishi ham vaqt talab etadi. Natijada talab taklifdan tezroq oshadi va narxlar oshadi.

Umuman olganda, tarix haddan tashqari pul emissiyasi halokatli oqibatlarga olib kelgan ko’plab misollarni biladi. Eng mashhur holatlardan biri 1920-yillarda Germaniyadagi giperinflyatsiyadir. Birinchi jahon urushidan keyin mamlakat hukumati urush qarzlari va reparatsiyalarni qoplash uchun pul chop etishni boshladi. Bu nemis markasi qiymatining tez tushib ketishiga olib keldi. 1923 yilda 1 AQSH dollari 4,2 trillion markaga teng edi.

Odamlar banknotlarni oboylar sifatida ishlatishgan, chunki ularning haqiqiy qiymati oboy narxidan past edi.

Xuddi shunday stsenariy 2000-yillarda Zimbabveda ham takrorlangan. Iqtisodiy muammolarni hal qilish uchun hukumat katta miqdorda pul chop etishni boshladi. Bu oyiga 79,6 milliard foizga yetgan giperinflyatsiyaga olib keldi. Natijada mamlakat o‘z milliy valyutasidan voz kechib, AQSh dollaridan foydalanishga o‘tishga majbur bo‘ldi.

Biroq, o’rtacha pul emissiyasi oqlanishi mumkin bo’lgan holatlar mavjud. Masalan, iqtisodiy inqiroz davrida, tovarlar va xizmatlarga talab pasayib, iqtisodiyot turg’unlashganda, qo’shimcha pul massasi o’sishni rag’batlantirishi mumkin.

2008 yilgi moliyaviy inqirozdan keyin AQSh, Yevropa va Yaponiya markaziy banklari tomonidan olib borilgan miqdoriy yumshatish siyosati bunga yaqqol misoldir. Ular pul massasini ko’paytirish va kreditlashni rag’batlantirish uchun davlat obligatsiyalari va boshqa aktivlarni sotib oldilar. Bu deflyatsiyaning oldini olishga yordam berdi, bu vaziyatda narxlar pasayib, iqtisodiy faollik sekinlashadi. Ammo bu chora-tadbirlar katta defitsitlar va davlat qarzining keskin o’sishi bilan birga keladi.

Shu sababli, qo’shimcha pullarni bosib chiqarish vaqtinchalik va qat’iy nazorat qilinishi kerakligini tushunish muhimdir. Aks holda, bu inflyatsiyaga olib kelishi muqarrar.