Bolalikdagi qashshoqlik hayotimizga qanday ta’sir ko’rsatadi va bu bilan nima qilishimiz mumkin

Bu bizning dunyoqarashimizni o’zgartiradi, lekin kelajakdagi muvaffaqiyatni aniqlab berishi shart emas.

Yaqinda twitterda bir qiz shunday deb yozgan post tarqaldi: “O’rtacha daromaddan yuqori bo’lgan oilada o’sgan bolalar hayotni haqiqatdan ham boshqacha qabul qiladilar.” Ijtimoiy tarmoq foydalanuvchilari esa bolalikdan hikoyalari bilan o‘rtoqlashdilar.

Misol uchun, ba’zilar do’sti o’zi yoqtirmagan ovqatni shunchaki tashlab yuborishi mumkinligiga hayron bo’lishardi. Buzilgan gadjet haqida qayg’urishmaydi, chunki ota-onasi uni urishmaydi, aksincha yangisini olib berishardi. Kafega borish esa bayram emas, har kuni bo’lishi mumkin bo’lgan narsadir. Yoki turli odamlar uchun “pul yo’q” iborasi bir xil ma’noni anglatmaydi: kimdir uchun bu hozirda qimmat narsa sotib olishning iloji yo’qligini bildirsa, boshqalar uchun bu avtobus chiptasini to’la olmaslikni anglatadi.

Bu ikki dunyo emas, bu turli tajribalardir. Chunki bolalikdagi qashshoqlik haqiqatan ham insonning katta bo’lganidagi farovonligiga ta’sir qiladi. Ammo shu bilan birga, “boylik” qimmat uy va shaxsiy vertolyot borligi emas. Bu oziq-ovqat xavfsizligi, ya’ni ertaga muzlatgich bo’sh bo’lishidan qo’rqmasdan turli xil narsalar bilan ovqatlanish imkoniyati, ta’lim va tibbiy xizmatlardan foydalanish va pul yetishmasligi tufayli doimiy stresssiz yashash, oilada xotirjam muhit yaratadi.

Bolalikdagi qashshoqlikning ta’siri qanday?

Boy bo’lib o’sganlarga qaraganda, kam ta’minlangan oilalarda o’sgan odamlar bir nechta xususiyatlar bilan farqlanadi.

O’z-o’zini nazorat qilish va dunyoga ishonchni past bo’ladi

O’tgan asrning 60-70-yillarida mashhur zefir tajribasi to’rt yoshdan olti yoshgacha bo’lgan bolalar ishtirokida o’tkazildi. Bola xonaga kirdi, uning oldiga zefir qo’yildi va unga tanlo’v berildi: hozir shirinlikni iste’mol qilishi yoki 15 daqiqa kutib va ikki barobar ko’p olishni so’rashdi. Tajriba davomida tadqiqotchi xonani tark etdi va bolalar zefir bilan yolg’iz qolishdi. Kimdir kattalarni kutdi, boshqalar esa zefirlarini yeyishdi.

Bir necha yil o’tgach, olimlar bu bolalarning hayoti qanday kechganini tekshirishdi. Ma’lum bo’lishicha, 15 daqiqadan so’ng ikkita zefirni tanlaganlar ko’proq muvaffaqiyatga erishishgan. Ular universitetga kirish imtihonlarida yuqori ballga ega bo’lishdi, yaxshiroq ijtimoiylashgan va tana massasi indeksi yaxshi edi. 15 daqiqda chiday olmaganlar kattalar esa, o’zini tuta bilishga qiynalishardi, shuning uchun ular ko’proq stressni boshdan kechirdilar.

Natijalar ishtirokchilarning shaxsiy xususiyatlari bilan bog’lashar edi. Olimlarning xulosasiga ko’ra, o’zini tuta oladiganlar katta muvaffaqiyatlarga erishadilar. Ammo tanqidchilar tajribani chuqurroq o’rganishganda, muammo shaxsda emas, balki institutsional ekanligi ma’lum bo’ldi.

Ikkinchi zefirgacha kutib, ma’lum bosqichlarda yaxshi natija ko‘rsatganlar, daromad va mavqei jihatidan farovon oilalarda o‘sishgan. Ya’ni, bu bolalar yaxshi ta’lim muassasalariga kirish, uyda ko’proq kitoblarga ega bo’lishgan. O’z-o’zini nazorat qilish, iqtisodiy va ijtimoiy omillarni chetlab o’tishga imkon beradigan muhim omil emas edi.

Ammo buning aksi ham bor: o’zini tuta bilish, qulayroq muhitda o’sgan bolalar uchun buni ko’rsatishi osonroq edi, chunki ularda dunyoga bo’lgan ishonch yuqori edi. Birinchidan, ikkinchi zefirni berishlariga ishonchingiz komil bo’lsa, buni kutish osonroq bo’ladi, ikkinchidan esa, bu sizning hayotingizdagi so’nggi konfet emas, shuning uchun berishmasa ham, bu siz uchun katta yo’qotish bo’lmaydi.

Dunyoga ishonch esa juda muhim. Aynan shu narsa bizga biror narsani boshlaganimizda qo’rqmaslikka, muhim narsalar haqida qaror qabul qilishga va hokazolarga imkon beradi. Misol uchun, kimdir u yerda ish, uy-joy, do’stlar topib, ajoyib hayot kechirishini bilib, boshqa shaharga ko’chib o’tadi. Boshqalar esa uni aldashlariga, narsalarini olib qo’yishlariga chin dildan ishonadi va umuman olganda, u yerda uni hech kim kutmaydi deb o’ylaydi. Birinchilari shunchaki o’zgartirish kiritishga qaror qilishadi, chunki umuman olganda, ularning butun tajribasi shuni ko’rsatadi. Ikkinchisi ham o’z o’tmishiga asoslanadi va bu ularning harakat qilishni boshlashiga to’sqinlik qiladi.

Biroq, yaxshi yangiliklar bor. Keyinchalik tadqiqotlar shuni ko’rsatadiki, 40 yildan keyin o’tkazilgan tajribada ishtirokchilarining hayoti taxminan bir xil bo’lib qolgan. Ular orasida sezilarli farqlar yo’q edi. Biroq, oraliq xulosalar shuni ko’rsatadiki, ikkita zefirni tanlaganlar uchun hayot osonroq bo’lgan.

Yordamsizlik hissi kuchliroq bo’lgan

Bolalikdagi qashshoqlik o’zini himoya qilish, ta’minlash yoki g’amxo’rlik qila olmaslik hissini keltirib chiqaradi.

Daromadsiz o’sganlar qiyin vazifalarni bajarishdan bosh tortishlari ehtimoli ko’proq. Misol uchun, bir tajribada ishtirokchilarga jumboqni yechish taklif qilindi. Kambag’al oilalar o’sgan odamlarning 8% tezroq bu jumboqdan voz kechishgan.

O’z-o’zini hurmat qilish va hayotdan qoniqishning pastligi

Kattalarning hayotdan qoniqishi, bolalikdagi farovonligidan qat’iy nazar, boylik bilan bevosita bog’liq. Biroq, kambag’al oilada o’sganlar uchun bu ko’rsatkich pastroq bo’ladi.

Shuningdek, ularda o’z-o’zini hurmat qilish darajasi pastroq bo’ladi, tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, bu jamiyatdagi nochor oilalarning stigmatizatsiyasi bilan bog’liq bo’lishi mumkin. O’zingizni kuchli va qobiliyatingizga ishonishingiz uchun sizga o’tmishdagi muvaffaqiyat tajribasi kerak. Kambag’al ota-onalarning bolalari esa bu haqda kamroq bilishadi.

Jismoniy va ruhiy salomatlik yomonroq bo’ladi

Ko’pincha, bolalar farovonlik haqida qayg’urmasliklari haqidagi bahs-munozaralarga duch kelgan bo’lishingiz mumkin, ularni faqat sevish kerak deyishadi. Lekin bunday emas. Qashshoqlik tug’ilishidan oldin ham unga ta’sir qila boshlaydi, chunki homilador ona buni his qiladi. Stress bolaning miya rivojlanishidagi o’zgarishlarga olib kelishi mumkin. Keyinchalik, bu ba’zida tashvish, agressiya, giperaktivlik va ruhiy tushkunlik tendentsiyasiga olib keladi. Bundan tashqari, agar oilaning moliyaviy ahvoli yaxshilanmasa, muammolar yanada kuchayadi.

MRI ma’lumotlariga ko’ra, qashshoqlikda o’sgan bolalar o’rtacha 6% kamroq bosh miya qobig’i maydoniga egalar. Bu soha kognitiv qobiliyatlar uchun javobgardir. Kambag’al oilalarda o’sgan bolalarda diqqatni jamlash, eslash va o’qishda muammolar paydo bo’lishi mumkin. To’g’ri, olimlar bu nima bilan bog’liqligini to’liq tushunishmaydi. Chunki, zefir tajribasida bo’lgani kabi, bunga ta’lim olish imkoniyati kamligi va oiladagi tinch, qo’llab-quvvatlovchi muhit yo’qligi sabab bo’lishi mumkin.

Kambag’al oilada o’sgan kattalar nima qilishi kerak?

Boy oilada tug’ilishga harakat qilish maslahatiga kech qoldik. Shuning uchun, birinchi navbatda, bolalikdagi moddiy holat keyingi hayotga ta’sir qilishini eslash kerak, lekin u butun hayotingizni belgilamaydi. Aks holda, pastdan yuqoriga ko’tarilgan odamlar haqida ko’p muvaffaqiyat hikoyalari bo’lmas edi.

Qashshoqlik – bu stress va travma. Ammo biz hammamiz travmalar va o’tmishdagi tajribalardan iboratmiz. Muhimi, ular bilan qanday munosabatda bo’lishimiz. Ba’zilar uchun ular hech qanday oqibatlarga olib kelmasligi mumkin. Ba’zilar esa o’zlarini nochor his qilishadi yoki o’zini past baholaydilar. Bizda bolalikka qaytib, o’zimizga pul beradigan vaqt mashinasi yo’q. Ammo kamchiliklarni aniqlash va ular ustida ishlash uchun vositalar mavjud. Ideal holda psixolog bilan, chunki bizning muammolarimiz har doim ham bizga ko’rinmaydi.

Har qanday oilada tug’ilgan odam mas’uliyatni o’z zimmasiga olishni, yutuqlarini nishonlashni va ular bilan faxrlanishni, muammolari bilan ishlashni va qaror qabul qilishni o’rgansa, hayoti yaxshilanadi.