Nega boylarni yaxshi ko‘rishmaydi va bu haqda ilm-fan nima deydi?

Boy odamlarning axloqiy fazilatlari har doim muhokama qilingan. Mashhur tadqiqotlardan birida aytilishicha, odam qanchalik boy bo‘lsa, u boladan konfet olish ehtimoli ko‘proq yoki svetoforda piyodani o‘tkazib yubormaydi. Oddiy odamlar shunga o‘xshash xulosalarga kelishadi: ularning boy do‘stlari bekordan bekorga boshqalar uchun pul to‘lamaydi. Biroq, mutaxassislarning fikriga ko‘ra, agar ular har doim hamma uchun pul to‘lasa qanday qilib boyib ketadi? Forbes.ru jurnali bu haqda juda ko‘p tajribalarni umumlashtirdi.

Madaniyat va san’at orqali bilamizki, asrlar davomida boylik odamlarni ochko‘z va yoqimsiz shaxslarga aylantiradi. Mashhur bolalar ertaklari muntazam ravishda biron bir muhim kapitalga ega bo‘lgan har bir kishida illatlarni mujassamlashtiradi. Hatto dunyo dinlari ham ba’zida qashshoqlikni boylikdan ustun qo‘yganga o‘xshaydi.

Nega insoniyat boylikning noto‘g‘ri ekanligini isbotlashga astoydil harakat qilmoqda? Muammo haqiqatan ham boylardami?

Ushbu masalaga bag‘ishlangan tadqiqotlar juda ziddiyatli. Masalan, Pol Piff va Michigan universitetdagi hamkasblar 2012 yilda o‘tkazgan tadqiqotda yuqori sinf odamlari o‘zlarini axloqsiz tutishadi va qonunlarni buzish ehtimoli ko‘proq degan xulosaga kelishdi. 2023 yilda sotsiologlar Piff tadqiqotining empirik ma’lumotlarini ikki marta tekshirishga, shuningdek, tajribaning bir qismini takrorlashga qaror qilishdi va ijtimoiy mavqe va axloqsiz xatti-harakatlarning o‘zaro bog‘liqligi to‘g‘risida hech qanday dalil topmadilar. «Biz kuzatuvlarni ko‘p marta, juda ehtiyotkorlik bilan o‘tkazdik va biz hech qachon asl tadqiqotdan hech qanday ta’sir topmadik», deydi Amsterdam universitetidan so‘nggi  tadqiqotning hammualliflaridan biri.

«Boy ahmoq» sindromi

Pol Piffning tajribalaridan birida, xonaga konfet vazasini qo‘yib, ularni olib ketmasliklarini so‘rashdi, chunki konfet bolalar uchun mo‘ljallangan. Tajriba shuni ko‘rsatdiki, odamlar o‘zlarini qanchalik boy deb hisoblasalarda, shunchalik ko‘p bolalar konfetlarini olishgan. Natijada, olimlar boylik ortishi bilan odamlar empatiya qobiliyatini yo‘qotishga moyil degan xulosaga kelishdi. Biroq, bu farazlar shubha ostiga olindi – boylik va axloqiy xatti-harakatlar o‘rtasidagi bog‘liqlik Leypsig universitetida ham, Stenfordda ham topilmadi. Biroq, tadqiqotchilar Piffni eksperimentlar natijalarini soxtalashtirishda gumon qilmaydilar, balki 2012-yilda boylar o‘zlarini hozirgidan boshqacha tutishgan.

Ha, Piffning asl tadqiqoti katta shov-shuvga sabab bo‘ldi – ammo boshqa tajribalar ham o‘tkazildi, ular «boylar bilan nimadir noto‘g‘ri »degan farazlarni qisman yoki to‘liq tasdiqladi.

Masalan, 2016-yilgi tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, yuqori ijtimoiy mavqega ega odamlar atrofdagilarga kamroq va o‘zlariga ko‘proq e’tibor berishadi. 2010-yilgi tajribada ijtimoiy mavqei past bo‘lgan odamlar ko‘proq empatik va boshqalarning his-tuyg‘ularini yaxshiroq his qilishi kuzatildi va 2008 yilda tadqiqotchilar ko‘proq ta’sir o‘tkazuvchilar boshqalarning muammolariga nisbatan kamroq rahm-shafqatga ega ekanligini aniqladilar. Bundan tashqari, 2019-yilda AQShda Piffning tajribalaridan biri takrorlandi va uning natijalari tasdiqlandi: 2012-yildagi kabi qimmatroq mashinalarning haydovchilari piyodalarga kamroq yo‘l berishdi. Pol Piffning o‘zi bu qarama-qarshilikni shunday izohlaydi: «men hali ham ilm-fan bizni turli xil kelib chiqishi bo‘lgan odamlarning o‘zini tutishidagi katta farqlarga ishora qiladi deb o‘ylayman va biz natijalarni aniq qabul qilishimiz shart emas.»

67 mamlakatda 46000 kishining ma’lumotlarini, shu jumladan boylik va xulq-atvor axloqi to‘g‘risidagi faktlarni o‘rgangan norvegiyalik olimlarning tadqiqotlari ham qiziq natijalarni ko‘rsatdi. Ma’lum bo‘lishicha, kam daromadli muhitda o‘sgan odamlar xayriya ishlariga ko‘proq pul berishadi va atrofdagilarga nisbatan yaxshilikni ko‘proq qilishadi.

Bundan tashqari, Los-Anjelesdagi Kaliforniya universiteti olimi Xel Xershfild aytganidek, barcha muammolarni pul bilan hal qilish imkoniyati odamlarning do‘stlari bilan fidokorona munosabatda bo‘lish qobiliyatini yo‘qotishiga olib keladi. U, shuningdek, yovuzlikning ildizi muqarrar ravishda boylikning oqibati bo‘lgan izolyasiyada ekanligiga ishonadi.

Psixoterapevt Kristofer Rayan: «Ko‘pchiligimiz pulga ega bo‘lganimizda nima qilamiz? Biz avtobusga chiqmaslik uchun mashina sotib olamiz. Biz shovqinli qo‘shnilardan qochib uzoqroq panjarali uyga boramiz. Biz avvalgidek shovqinli, quvnoq mehmonxonalarga emas, balki qimmat, sokin mehmonxonalarga joylashamiz. Biz o‘zimizni xavf, shovqin va noqulaylikdan himoya qilish uchun pul ishlatamiz», deb yozadi. – Ammo buning narxi izolyasiyadir. Qulaylik uchun biz tasodifiy uchrashuvlar, yangi musiqa, boshqalarning kulgisi, begonalar bilan hech qanday majburiy aloqa qilmaslik imkoniyatlarini uzib tashladik.

Rahm-shafqat yuki

Psixologiya fanlari doktori Aleksandr Maksimenko pul odamni yanada saxiy yoki ochko‘z qilmaydi, deb hisoblaydi, ammo odamning ularga bo‘lgan munosabati uning xarakterini «kristallashtiradi». «Pul, – deydi Maksimenko, – bu bizning tarbiyamiz, qadriyatlarimiz, o‘rganilgan me’yorlarimiz, moda ijtimoiy tendensiyalari to‘g‘risida xabardorligimiz to‘g‘risida parallel ravishda xabar beradigan litmus testi. Ha, odamlarni axloqiy xulq-atvorga o‘rgatish va ularni to‘g‘ri rag‘batlantirish mumkin! Yuqorida aytilganlarning barchasi pul va xulq-atvorning axloqiy darajasi o‘rtasidagi munosabatlarga vositachilik qiladigan vositachidir».

Shu bilan birga, 2017-yilda Kaliforniya universitetida o‘tkazilgan tadqiqot shuni ko‘rsatdiki, boy odamlar o‘zlari yoki yutuqlari haqida o‘ylashganda haqiqatan ham baxtliroq bo‘lishadi, kam daromadli odamlar esa boshqa odamlarga, ya’ni rahm-shafqat va muhabbatga e’tibor qaratganlarida ijobiy his-tuyg‘ularni boshdan kechirish ehtimoli ko‘proq.

Biznes psixologi Olga Avinova boy odamlar boshqalarning azob-uqubatlariga befarq degan fikrga qo‘shilmaydi. «Ular, aksincha, boshqa odamlarning pul ishlamaslikni erkin tanlashiga toqat qiladilar. Darhaqiqat, sizning daromadingiz darajasining oshishi aktiv harakatlar, xatarlar, pasayishlar va ko‘tarilishlar, moliyaviy yo‘qotishlar, muvaffaqiyatlar, muvaffaqiyatsizliklar, qiyinchiliklar, qulaylik zonasidan chiqish bilan uzviy bog‘liqdir. Ammo bunday odamlarning ruhiyati yanada qattiqlashdi va hissiyotlarga kamroq moyil bo‘ldi, deb aytish mumkin emas. Boy odamlar, kambag‘allar singari, tushkunlikka tushishadi, qo‘rquvni boshdan kechirishadi va hissiy tanglikni boshdan kechirishadi. Faqatgina bunday tajribalar muammolarining toifalari va ko‘lami farq qiladi», – deydi ekspert.

Boylik va kuch

Biopsixologiya va xulq-atvor nevrologiyasi fanlari doktori Elis Uolton Forbes jurnali uchun yana bir muhim savolni ko‘taradi: boylik odamlarni yomonlashtiradimi yoki befarqlik va hatto shafqatsizlik odamlarning boy bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan fazilatlarmi? «Bog‘lanish har ikki yo‘nalishda ham davom etadi deb taxmin qilish mumkin – boylikka erishish uchun ma’lum xususiyatlar zarur, ammo boylikning o‘zi odamga aniq (salbiy) ta’sir ko‘rsatadi», – deydi mutaxassis. «Ammo nima uchun bu sodir bo‘layotganini tushunish juda qiyin. Qaysidir ma’noda, bu qarama-qarshi bo‘lib tuyuladi: boylar mehribon, saxovatli va hamdardroq bo‘lishlari kerak, chunki oxir-oqibat ular yaxshi ish qilishadi. Afsuski, bu aniq emas». Biroq, Uolton optimistik – u boylar, agar xohlasalar, o‘zlarida hamdardlikni rivojlantirishi mumkinligiga ishonadi. Masalan, meditatsiya va ong amaliyoti orqali.

Boylar stereotiplarning qurbonlarimi?

Etika, ochko‘zlik va hamdardlik yo‘qligi haqidagi tadqiqotlar va mulohazalarning ko‘pligi fonida boylar savol tug‘diradi: boylar bilan biron bir narsa noto‘g‘ri ekanligini isbotlash uchun bunday ehtiyoj qayerdan kelib chiqadi?

Aslida, ko‘plab tadqiqotchilar, hatto daromad darajasi va axloqiy xatti – harakatlar o‘rtasidagi bog‘liqlikni tasdiqlaganlar, bu juda kam kuzatilishi mumkinligini aytishadi – garchi bu haqda e’lon qilish uchun yetarli bo‘lsa ham. Ammo yana bir jihat muhim: ko‘p odamlar barcha ilmiy dalillarga zid ravishda boylarning stereotiplar tufayli «yomon» ekanligiga ishonishadi. Xayriya va barqaror moliyalashtirish bo‘yicha tadqiqotlarga ixtisoslashgan Pol Smits, odamlar boy odamlarning mehribon va saxovatli xatti-harakatlari haqida juda shubha bilan qarashadi, go‘yoki ular xudbin yoki qabih sabablarga ko‘ra harakat qilishadi, ammo bu tadqiqotlar tomonidan qo‘llab-quvvatlanmaydi. Uning tadqiqotlari shuni ko‘rsatdiki, boy odamlar ko‘pincha  kambag‘allarga qaraganda saxiyroq bo‘lib, vaqtlarini ham, pullarini ham baham ko‘rishadi. Ular axloqiy jihatdan yuqori bo‘lgani uchun emas, balki bunday imkoniyatlarga ega bo‘lgani uchun. «Men boy odamlarning yomon yoki yaxshi ekanligiga qo‘shilmayman, menimcha, bu xususiyatlar odamning qancha puli borligiga bog‘liq emas», deydi mutaxassis.

Yana mutaxassislarning ta’kidlashlaricha, ularni umumlashtirib xarakteristika berish noto‘g‘ri. Boy odamlar orasida juda ko‘p yoqimli va yaxshi odamlar bor. Masalan, Bill Geyts.

Olga Avinova boylar bilan nima noto‘g‘ri ekanligini aniqlash istagini quyidagicha izohlaydi: «bizning miyamiz shu qadar tartibga solinganki, uning asosiy vazifasi o‘z-o‘zini himoya qilishdir. Biz har doim o‘zimizni oqlashga harakat qilamiz, nima uchun kimdir muvaffaqiyatga erishadi, lekin bizda shu narsa yo‘q. Boylar noto‘g‘ri yo‘l bilan boyigan yoki meros qolgan. Agar mehnati bilan erishgan desangiz unda siz ham izlanishingiz, noma’lum narsalarga tavakkal qilishingizga to‘g‘ri keladi. Siz esa hayotingiz uchun javobgarlikdan ham ko‘ra, shikoyat qilishni yoki qoralashni ma’qul deb topasiz. Miyaning tuzog‘i shundaki, u bizga bir xil ehtimollik bilan bahslashishi mumkin va nima uchun biz muvaffaqiyatga erisha olmaymiz va nima uchun biz bunga erishamiz. Zaif odamlar harakat qilmaslik uchun tashqi sharoitlarda kamchilikni izlaydilar va faqat bir nechta kishi tashqi sharoitlarga qaramay o‘sish imkoniyatlarini qidiradi».

Maksimenko stereotiplar aybdor ekanligiga amin. «Stereotiplar bizning qutqaruvchilarimizdir, ular ko‘plab ijtimoiy hodisalar va ular o‘rtasidagi munosabatlarni idrok etish va talqin qilishda yordam berish orqali bizga vaqt va tananing psixo – emotsional resurslarini tejashga yordam beradi,– deydi mutaxassis. – Va boylar bilan, albatta, hamma narsa yaxshi. Ayniqsa, axloqiy bo‘lishga intilayotganlar va o‘zlarining tadbirkorlik kuchlarini yaxshi yo‘lga qo‘yib, ijtimoiy amaliyotlarni amalga oshirishda yangicha yondashuvni namoyish etadiganlar bilan.»